26.1 C
Nador
Jjemɛa 26 Yulyu 2024

Tamaziɣt : jer tsertit (ssiyasa) n ddewla d tudderɣlin [tuddaaɣrin] imeɣnasen

Zeg 1994 d ddewla n Lmeɣrib tessawal x uselmed n tmaziɣt i ymeɣrabiyen; deg 2003 tegga a tt-tesɣar. Di ddustur n 2011, tamaziɣt d iles unsib (langue officielle). Aselmed n tmaziɣt s min dd-yusin deg izerfan (lqanun) n Lmeɣrib ad yili i merra imeɣrabiyen.

Xmi nxezzar mani yewweḍ uselmed-a, zeg 2003 ar aseggas-a 2014 nttaf wer iɛdu 3% zeg imezdaɣ n Lmeɣrib.

Ma d tidet ddewla-ya deg-s amnus n tmaziɣt ?

Ma imeɣnasen imaziɣen, di Arif, ḍeffaren min ittemsaren ? Mani tewweḍ ddewla akked min yeqnen ɣer yeyyar n tnecri s tmaziɣt ?

S ixebbicen-a ad ggeɣ cwayt n tzemmar, a dd-rreɣ x iseqsan-a zeg uɣezdis-inu. Ssitimeɣ ad ilin iseqsan-a d araq n trezzut i ymusnawen-nneɣ.

Tasertit n ddewla n Lmeɣrib : zi Lbarbari d le berbère ɣer l’amaziɣi d l’amazighe

Bac a nefhem min ittemsaran, yus-dd a negg ijj lxezrat di mamec i tesseggur ddewla n Lmeɣrib ddusi n tmaziɣt. Nettaf x umezwaru, illa (ttuɣa) deg ilsawen la n taɛrabt la tafransist nessawal x lbarbariya d le berbère ; nessawal x tantalayin (llahajat) : tarifit, tamaziɣt d tcelḥit ; njebbed-dd awal kkul twala x ddahir lberbari ; imaziɣen xsen ad cergen tamurt d waṭṭas n yiwalen amaknaw yina.

Min dd-yettbanen, deg uneggaru-ya, akked lmexzen amaynu kulci izewweq, kulci yeɛdel : lbarbari ad yedwel d amaziɣ ; tamaziɣt ttuɣa ibeṭṭan, tedwel tesmuna ; wer neqqim nessawal x tantalayin (les dialectes), nedwel nessawal x tmaziɣt icten i marra imeɣrabiyen ; a nessɣar tamaziɣt ula i yinni wer tt-yessiwilen (xseɣ ad iniɣ aɛraben). Ammu le berbère ttuɣa ɣer txezzar ddewla d tasertit (politique) n Fransa i yexsen ad tebḍa tamurt ; lbarbari d wenni xef dd-yudef uḥewwas aɛrab, d wenni yarewlen ɣer wedrar maḥend ad iqqim d ixef-nnes u d wenni yeqqimen ixezzar ɣer waɛrab d aɣarbi, d izikker…

S umaziɣ-a  lmexzen yewweḍ maḥend ad yesnuffar merra amezruy-nni aberkan akked lbarabira, ula s tefransist yewweḍ ad yerr le berbère d l’amazighe. Nettseqsa min teɛna tdewlat n lmeɣrib bac ad taweḍ ad tbeddel ismawen-a ? Man afus i ɣer-s di takadimit n tefransist ? ma tzemmar ad tedwel ɣer yedlisen umezruy yuran deg ilsawen-a maḥend ad tbeddel merra mani yella lbarbari niɣ le berbère s amaziɣ d l’amazighe? Ma tezmar a dd-teṭṭef merra min yura Benxeldun, Lbekri d yinneɣni a ten-terr d amaziɣ ?

Di tidet merra manawya d aqessi i yẓewran, maḥend amaziɣ n tiwecca wer ɣer-s ittili umxumbel akked yinni yeṭṭfen leḥkam.

Aselmed n tmaziɣt di Lmeɣrib

Aselmed n tmaziɣt di lmeɣrib, zeg 2003 wer yewwiḍ ad yeɛdu 14% n imeɣrabiyen, ɛlaḥsab Ḥmed Bukkus, 3% ɛlaḥsab imusnawen n tmaziɣt. Nessen illa ddewla teqqar aqqa s uɣil x merra imeɣrabiyen, s yinni tt-yessawalen ula d yinni wer tt-yessiwilen, ad lemden tamaziɣt. Bla ma a nadef di umi qqaren tamaziɣt n Lmeɣrib, ma tzemmar ad tili niɣ lla ? ttɣima tmaziɣt-a-nsen d ijjen yiles wis 4 xsen a zeg-s kemmlen x min yeqqimen n tmaziɣt ; d ijj n tmaziɣt rezzun zeg-s asmuni n ddewla n lmeɣrib !!! bac wer nssiwil x Arif, ayt ɣiɣuc, sus… i yezmaren tiwecca a s-fɣen am pulizaryu.

Tidewlatin i yellan di tmura n Tmazɣa, amezruy-nsen yettwassen, tayidulujit taɛrabt d tmeslemt-nsen aqqa-tt deg iɣsan. Yinni i yessegguren tiduwlatin-a wer bedlen.

Amussu amaziɣ : amenɣi jer uxerres n wul d leɛqel

Zi zik, deg umussu amaziɣ, nessawal x tmaziɣt d ijjten i merra imaziɣen, x Tmazɣa d tamurt-nsen, tifinaɣ d tira minzi ɣa nari tmaziɣt d ca nneɣni zi min yeqnen ɣer timmuzɣa.

Manawya merra yecna ; d tirja a nettwala Tamazɣa tbed, zi Siwa ar Kanarya. Maca ttɣiman iseqsan n min yellan ? min izemmaren ad yili.

Tamazɣa d ict tmurt d tameqrant aṭṭas, temsebḍa x ktar zi 10 n tdewlatin, imaziɣen deg-sent merra d uqlilen (des minorités) niɣ tamaziɣt teggur ad tettwasfeḍ. Ula d ijjten zi tdewlatin-a ma teksi amnus i tmaziɣt maḥend a tt-tesgem, a tt-tessemɣar.

Imaziɣen, di Tmezɣa, temsar-asen am ca n tegzirin d timeẓyanin fetḥent deg ijj n lebḥer anict i yella. kul tagzirt deg ijj n ddewla weḥḥed-s, kul ddewla d tsertit-nnes. Kul ddewla d wagla-nnes.

Maḥend Arifi ad iruḥ ɣer weqbayli, ixess ad yewwet d lmeyyat n ikilumiṭren ; ad yekk x yijj n weydud-nneɣni yessawal iles nneɣni (taɛrabt) ; ad yekk zi ddewla ɣer tenneɣni ; ixess-as ula d viza !!! mamec ɣa negg i tmunt-a neccin wer nzemmar ula a nemsawaḍ ?

Wer nzemmar a nili am ikaṭalanen, niɣ d ikurdiyen ; minzi nitni tamurt-nsen tmun wexxa bḍan-ten yegmiren n Seppanya d Fransa (ikaṭalanen), ttɣima wer din bu ca n weydud d aberrani jer-asen.

Tamaziɣt d ijj n yiles ssawalen zeg-s ayt bab-nnes (imaziɣen), d ijj n yiles ɛemmars ma yettwaɛdel, ma yettwagg maḥend ad yili d iles n ca n ddewla ; wer yuri ; wer nzemmar a x-as nessiwel am yilsawen : taglinzit, tafaransist, taseppanyut… ; d ijj n yiles wer yettic aɣrum.

Bla imaziɣen, minzi d awal-nneɣ, wer din ḥedd deg akkud-a yexs ad iɣer niɣ ad issɣer tamaziɣt, wer telli d tutlayt n ttiknulujya, ula n tsertit…

Malla neqqim nettxarres s wul-nneɣ wer nettiweḍ mani !

Tamaziɣt, iḍa, malla wer x-as nbedd, neccin i tt-yessawalen, wer zemmrent a x-as beddent tdewlatin-a taɛrabin. Tamaziɣt teḥwaj wi zeg-s dd-ɣa-isaqaren ijj n yiles ittic aɣrum.

Tira

Tifinaɣ d tira, uran zeg-sent lejdud iqdimen, d agla-nneɣ ; tɣimant zi merra min yecnan deg umezruy-nneɣ. D minzi nettbedda s yiri-nneɣ d azegrar jer yeyduden-nneɣni. Maca tira-ya qḍan x-asent zegami dd-usin iḥewwasen. Min yeqqimen zi later n tfinaɣ ɣer imaziɣen n nnej (bla itergiyen) yeddakkal ɣer lqern wis V.

S manawya attas n min yuran, yura s tlatinit ; la d irumiyen imezwura la d imaziɣen yettarin ass-a. Ma aneḍfar lejdud a nessenta zeg umezwar ? Ma  a nɛawed merra min yuran a t-nerr s tfinaɣ ? ma ɣer-neɣ tizemmar maḥend a nesbed tira-ya (tifinaɣ) ? Ma wer yelli zeg-sent i ɣa nkemmel x tmaziɣt yeqqimen ?

Tabridt i yeḍfar lmeɣrib di manawya teskan-aneɣ mliḥ mani nzemmar a naweḍ s tifinaɣ. Cḥal i yettarin s tifinaɣ zeg 2003 (aseggas di ssidfen tifinaɣ i tira n tmaziɣt).

Imusnawen ttruḥen deg ubrid n tira n tlatinit i tmaziɣt, minzi d nettat weḥḥed-s i yzemmren ad tessugur tamaziɣt ɣer zdat ; d nettat i yettwaxedmen maḥend a tesnuffar min yessaggajen tamaziɣt x tenneɣni…

Bac tamaziɣt, aydud amaziɣ ad ilin, ixess kul ameɣnas, kul amaziɣ ad yessen illa tidewlatin-a i yellan ass-a wer din min zeg-sen ɣa nraja !

 Maḥend ad tedder tmaziɣt:

  • A nesbeddet awal-nni « qa xseɣ wenneɣni ad yefhem min das-qqareɣ, aqqa marra d imaziɣen ».
  • Asiwel s tmaziɣt di tudrin-nneɣ
  • Asiwel n tmaziɣt di tmurt-nneɣ
  • Asiwel n tmaziɣt deg ygrawen-nneɣ
  • Almad n tira n tmaziɣt
  • Bac a nrzem tawwurt i tmaziɣt ixess a tt-nari s tlatinit, minzi d nettat i yzemmren a daneɣ-tessugur ɣer zdat, mani nella d tzemmar i ɣer-neɣ wer nzemmar i tifinaɣ bla ma a nettu merra min yuran d tanamit i ɣer-neɣ akked tlatinit.
  • Ixess wer nesbeddit ixef-nneɣ x tira minzi qa nessidef-dd iwalen zi barra. Wer telli ca n tutlayt d tamezdagut. Merra ilsawen kessin ijjen zeg unneɣni.
  • Ixess a nejjet yinni dd-yettadfen di tmurt-nneɣ ad lemden tmaziɣt, wer kid-sen nessiwil lebda s yiles-nsen.
  • Timesmunin ixess ad ggent tizemmar maḥend ad slemdent tmaziɣt.
  • Ixes a dd-nsaqaret zi tmaziɣt iles yesseccan aɣrum.
  • ….

ddewla n lmeɣrib, texs ad terr tamaziɣt, ijj n yiles teṭṭef-it nettat, weḥd-s, i yexf-nnes ; ula d ijj niɣ d icten wer ttɣimi tessawal x-as ; texs tamaziɣt wer tettili teqqen ɣer yinni tt-yesswalen ; texs wer tettili tmaziɣt teqqen ɣer yijj n tmurt ; texs wer yettili umaziɣ di Arif (niɣ mani nneɣni) yessawal x tmaziɣt n uterras arifi, n tmurt n Arif…

Tamaziɣt ḥḍan-tt lejdud-nneɣ, kul ijjen deg uɣezdis-nnes, kul ijjen di teqbilt-nnes, kul ijjen di ddcar-nnes. Ɛemmars ma yeksi-as amnus ca n ḥedd mɣar amaziɣ.

Mamec ass-a a nini wah i lmexzen maḥend ad igg min ixes di min wer yellin-nnes ?

Aɣnas x tmaziɣt ilul (yexleq) deg uḥsi n imeɣnasen d tmesmunin timaziɣin, mamec ɣa negg a s-negg kulci deg ufus i Lmexzen ?  

S manawya ass-a ujar merra min yeɛdun d ameɣnas i ɣa yarin amezruy n tudert niɣ n tmettant n yiman-nneɣ.

Yura-t : Khalid BOUYAALA (2014)

Timaynutin

Fser-itt