26.1 C
Nador
Ssebt 27 Yulyu 2024

Lmencuri: Asinag imxumbar n dinn jar-as-dd d yen ittarin mɣaren s waṭṭas

Lmencuri aked Cukri


Tala: Tadelsa n Arrif

Mass Lmencuri, cekk zeg yizlawiyen imeqqranen i yejjin later deg usefru Amaziɣ n Arrif. Nxes d amezwaru, ad nessen min iɛna Σbdellah Lmencuri? d mamec teggid ar mani tebdid ad tarid s Tmaziɣt? ma manayenni ɣer deffer-nnes ca n tḥajit?.

Ɛebdellah Lmancuri  d mmis n Lḥusima zi Tmasint, d azrawi d amara, ssuffɣeɣ tnayen imuden, tnayen n wungalen, d ict n Tgemmunt n tullisin, niɣ tinfas tiquḍaḍin. Taqessist ig uriɣ d tamezwarut uriɣ-tt ira ɛad aqa-yi d anelmad deg usinan, qqaren-as «Tadbirt tacemratc».
Tḥajit-ines ira rewleɣ zi taddart kkiɣ ujar zeg useggʷas ur ẓriɣ udem n ten dayi dd-ijjin, uxa ira zzuyteɣ-tt aṭṭas, uxa wwiɣ-dd x-s tasefrut-a:


«A tadbirt tacemratc..

Nec d agarrud-inem..

Maɣar dayi tendared..

A nec d ddem-inem..

Waxxa tsemḥed dag-i..

Ur day-i itweddir wudem-inem ..»

Ma tzemmared a mass Ɛbdellah ad aneɣ-tessiwred cwayt x idlisen i d-tessufɣed, d man imxumbal i tufid deg usufeɣ n idlisen-nnec?.

Saḥḥit x useqsi-a, minzi tarrayt-ines ad temmer i waṭṭas n izrawiyen d imaran i d-igguren. Min ɛnan imxumbar d tɛenkrafin ikessin marra yen itarin. D tamezwarut: ḥuma ad tessufɣed ɣir ijjen udlis bra ma ad kid-k iswiza ḥedd, niɣ ad ak-d-issiɣ fus, rid isher rḥar. I min ɣa iniɣ nec i d issuffɣen xamsa idlisen bra ma kid-i teswiza ura d ict n tmesmunt, niɣ d ci n taddart, niɣ d inegrawen n yeddaḥen xeddmen Tmaziɣt?
Min xaf-i ikkin d tamara ḥuma ad ssufɣeɣ idlisen-a, ur ikki x wuccen di barra (iḍeḥḥek). Mara ci n yejjen inna rid ammen, ad iraḥ ad iqedjeb.Tamara n manaya x umezgaru d tira. Mamek i das ɣa tegged ad tarid? Aṭṭas ig ittɣiren aqa wen d ɣa yekken uxa ad yari, lla, rid ammen. Tira qesḥen-tt s waṭṭas. Azrawi niɣ d umungal niɣ amezgunan/adramaṭugi, d marra yen ittarin. Kessin aṭṭas d tamara ḥuma ad saqaren s tira min ten-itcukan gi radjaɣ, d muk das ɣa ggen ad ssuffɣen  tiwlafin ittwaran dag-sen ɣar dixer.

Cḥar ɣa kken netnin tayzen deg wawar?, zewwin, farrnen, kkes ta arr ta, uzi ɣa garwen marra manaya, wi t ɣa yefsaren? mukas? Mani? D mecḥar?

Manaya marra ggiɣ-t, kkiɣ dag-s ɛdiɣ. Wen ur issinen dwaxer-a, ɛad ur issin walu. Minzi xmi ɣa tegged tizemmar ad tarid, ad tgarwed min turid, ad tt-tawid ad d-tefsared, bab n taddart n mani ɣa tefsared, itterra cek d afɣur, ittegg dag-k min ixes, minzi cek ur tessined mamk d-itari manayenni. Ur tessined mamk itiri uɣemmus, ura djessaq n itteṭṭfen tifriwin, d man aklu/aklasi n tefriwin?, d cḥar minzi ɣa temqam i ict? Uxa araḥ x-s ammen.
Aseqsi aneggaru, xmi i t id ɣa tessufɣed, xemm mani i t ɣa tegged? Azgen ameqqran ad ak iraḥ later, xelli d ci di tmesmunin rezzun-tt s baṭer, mara tennid ttmenyat, ad x-k ssiwren s min ur idjin.
Nec qqimeɣ bra derḥem gi jjib. Ass wami raḥeɣ ad ttxarseɣ deg ict n tmesmunt ira wciɣ-as ci n idlisen tnayen iseggʷsa zeg wami, nnan-as wenni d aɛeffan.
Wa yina xeddmen Tmaziɣt? Tmaziɣt nxeddem-itt necnin yen itarin. Rid d yen ittnuffuren gi tmesmunin garwen ttmenyat x weɛrur-nneɣ, awar-a, waxxa yarẓag drus, maca ixessa ad t-nini wami nufa ma ɣa nesḍuqqez ur-nneɣ. Semmus idlisen i d-ssuffɣeɣ ɛad ur kid-i teswiza ci n tmesmunt. Mara min qqareɣ d ixarriqen, ad ikkar ci n yejjen ad tt-yini, sumngar nec ɛad tarceɣ tidi-inu i yect n tmesmunt.
Ijjen umedduker Azrawi/Amara Ɛumar Lmeddam, netta weḥd-s i ttafeɣ zdat-i, xmi tbeddiɣ x ci wemxumber. Snimmareɣ-t aṭṭas, aṭṭas, x ubrid n tesɣunt-a, taniti.

Hi asinag n Tmaziɣt, man-t amkan i ɣer-s netta di merra manaya?.

Asinag Amaziɣ ifessar rid ur ifessar, maca imxumbar n dinn jar-as-dd d yen ittarin mɣaren s waṭṭas.
D amezgaru adlis ixessa ad yiri yura s tfinaɣ n IRCAM d Latin, xmi ɣa ṭṭfen adlis ad t-ssifen mliḥ, mara ufin dag-s ci n tmesrayet temmezrag mani ci, ttagin ad t-fsaren. Mara qebren-t ad t-fsaren, ixessa bab n udlis ad iraja sin iseggusa niɣ trata, maɣar lla rebɛa. Wen yuran, ur itteṭṭef adlis-ines ḥta ataf iggur ad iṭṭuqez. S uyenni minzi aṭṭas di yen itarin taggʷajen x usinag ttagin ad ɣer-s reḥmen.

Itɛin teẓrid luxa ila cwayt n izlawiyen ssufuɣen-d idlisen, min ɣa tinid x tira n iḥudriyen imaynuten?.

Mint iqqimen d iḥudriyyen i d-yurin d imaynuten ttarin s Tmaziɣt. D ijjen usɛan d ameqqran i Tmaziɣt s ixef-ines ḥuma ad tarnu ad tugur ɣar zdat. Maca iḥudriyyen-a, ixessa ad arzun gi tutlayt-nsen, ad ɣran tamezwarut marra niɣ azgen ameqqran zi min uran yen ten-izguren ɣar tira. Ad rzun x tutlayt Tarifiyt ig idjan teqqur ḥuma ataf ur ssidifen ci aṭṭas awaren n tutlayin n midden ikkin ɛdan (Iḥewwasen) x tmurt-nneɣ. Midden n ssa ikkin, inɣa aṭṭas zeg wagra n tutlayt-nneɣ. Maca mara negga tizemmar ra necnin ra iḥudriyen n d-itarin, atiɣ ad nerr min ma narri-dd, ura nejj-it ad iweddar, ad intam marra.
Ijjn n tmesrayet nneḍni, ɣar-neɣ ma ɣar-s nesswizzeḍ, nettwara aṭṭas zeg iḥudriyyen wen d ɣa asen ad yari, ittari asefru. Tira rid d asefru waha, tira rid d izran usafi. Tira dag-s aṭṭas d ikelwan, qqareɣ-asen iḥudriyyen-nneɣ ad reẓmen tiṭṭawin ra x tullisin/tinfas tiquḍaḍin, ungal, amezgun, qqaɛ ujar, afran. Afran amux nettwara drus niɣ ur dinn ḥedd qqaɛ itaw-itt deg ufran. Iwa qa sebra afran, yen ittarin ur zemmaren ad uguren ɣar zzat. Rid zeɛma ur nettegg ul deg iḥudriyyen ad arin asefru, ad arin, maca rid marra idneɣ ad nedwer d izrawiyyen. Asefru netta d icuɛaḍ, wen mig djan icuɛaḍ ad t-yari, wen mig ur djin icuɛaḍ ad x-s yaggʷej.
Necnin ixessa ad neṭṭef deg iḥudriyyen-nneɣ, akid-sen nbedd x uɣezdis, ad neskuṭṭef zeg wul-nneɣ ad asen-t-nessiɣ. Minzi d netnin d tiwecca n Tmaziɣt/Tarifit.
Neqqar-asen i yḥudriyyen-a n yessiɣen ul i wagra n dasen-dd-jjin rejdud-nsen. Ad ggen ujar zi tzemmar, rid ad d-asen ad sbanen ixef-nnsen waha. Manaya, ixessa wen dag-s ɣa yeggen afus, ur idewwer ɣa deffar.
Nessitim i yḥudriyen-nneɣ ijjen webrid d azegrar ur itenḥeddi, deg igar n wagra- nsen, d netnin i t ɣa yejjen rebda d aceɛɛur niɣ d tafeggirt gi tqiccat n wedrar.

Idlisen n Lmencuri
Taqessist Tamaziɣt ma tegga ca n ḥajet d tamaynut? niɣ ma tettwalid akidi ila tetterra ufuẓ i mayen yellan d aqdim waha?.

Mara nedwer ɣar marra min innefsaren d imuden d tiqessisin i dag-sen, ɛad ur nzemmar ad nini qa taqessist Tamaziɣt teffeɣ zeg waddud-ines aqdim. Tuli ad tiri deg waraq n usefru amaḍlan, minzi taqessist Tamaziɣt ɛad am muk i tettlul. Ur ɣar-s bu iẓuran d izegraren deg umezruy usefru ameḍlan, xseɣ ad iniɣ s tira rid min ittwannan s uqemmum. ɛad marra min ittwarin d asefru Arifi, iqqim ammen ijres, ɛad ur xes yudif bu wefran ḥuma ad yini min ɣa yini. Am useqsi-a, waniti, rid d azrawi i x-s ɣa yarren, manaya d timegga n wen ifarnen/amefran. Maca wami ur dinn bu wmefran n x-s ɣa yarren, rid d amxumber ad x-s arreɣ nnit. Ad iniɣ min ttwariɣ, maca rid ataf nniɣ marra min ittwaxessen ad ittwanna. Taqessist Tamaziɣt ɛad teggama ad tbedder udem, ad tesserqeḥ tifraz d timaynutin am muk das-tegga taqessist tameḍlant. Aṭṭas d izrawiyen ɛad tggaman ad ffɣen zi rmizan-nni n «Rallaɣ buya». Dinni yen itteggen tizemmar ad ggen asurif ɣar zzat, ad ffɣen zi min idjan d azayku ad adfen ɣar min idjan d amaynu, maca wi ig issnen mani wwḍen wami ur dinn bu wefran ad igg rmizan, ḥuma ad ittwassen usefru -ya zi wa. Bra afran, amya i ɣa teqqim tqessist Tamaziɣt tnehhek, ɛemmares ad x-s neɣri mani tessuruf ura mani teggur. Afran ig idjan d kurci, ur dinn ci zeg wfran aɣir-in, manaya rid neqqar-it ɣir x usefru, maca neqqar-it x tsekla tamaziɣt/tarifit am muk tedja d tasekla.
Ur nzemmar ad nini aqa taqessist tamaziɣt am muk tlul ammen i teqqim, nezmar ad nini aqa dinn isuraf, maca wami ur dinn bu wefran, wi ig issnen isuraf-nni ma gguren nican niɣ ffariyḍen/farɣen.
Nessitim taqessist Tamaziɣt/Tarifit ad taf, ad teɣri deɣya x wareq-ines, ad tt-taweḍ ra d netta ad tiri jar n usefru ameḍlan, maca ur nettraji zi ḥedd ad tt- issiweḍ mara ur tt-nessiweḍ necnin ayt bab-ines.

Cek zeg izlawiyen i yexdmen s tnayen n yilsawen, Tmaziɣt d uturjem-nnes, mamec tettwalid ttejriba-ya ta?


Nec ttariɣ s Tmaziɣt, tirja-inu ad ggeɣ ujar zi tzemmar, ad swizaɣ atiɣ ad taweḍ Tmaziɣt mani nessitim marra idneɣ ad taweḍ, ad taf araq-ines, ad tiri amaknaw marra tadelsa n umaḍal.
Wami ɣa ssentiɣ ttariɣ s Tmaziɣt, manaya ira idja ɣar-i d ijjen beddu ur itenḥeddin. D ijjen usenfar, rid d reɛyart waha. Ad Ariɣ s Tmaziɣt, ad zzag-s ɣraɣ, maca bra ma ad ttuɣ tutlayin n ɣriɣ ssneɣ ad zzag-sent ariɣ, ad zzag-sent ɣraɣ. Imaran n umaḍal marra ammen i das-teggen. dinni yenn ijjin tutlayt-nsen ttarin s tutlayt n midden. S umedya rid qqaɛ, Milan Kundira d atciki, maca ittari ungal s Tefransist, kafka amenni, mmis n Barax ra d netta, aẓwar-ines d uday, maca ira ittari s Tlimanṭ, zzeg-s ig iwweḍ ad ittwassen deg umaḍal marra.
Amxumber rid gi tutlayin ig idja, ad zzag-sent neɣra niɣ ad zzag-sent nari. Amxumber aqa-t gi yenni irezzun ad nɣen min idjan n midden, ad jjen ɣir min idjan-nsen, ma tutlayin d agra n tefganit ammen tekmer. S manaya, nec ur ɣar-i bu wemxumber ag tutlayin am muk djant d tutlayin, nec ḥemri ufiɣ iri marra tutlayin n umaḍal ssneɣ-tent, ḥuma ad zzag-sent ssneɣ min ittemsaren ɣar ayt bab-nsent, ad xzareɣ min ɣar-neɣ necnin. Ḥemri ufiɣ iri uriɣ s tutlayt-inu Tamaziɣt, ssuɣleɣ min uriɣ ɣar tutlayin nneḍni, ḥuma ad tessuref Tmaziɣt, ad tezwa ad tt-ssnen yen ur tt-issinen, rid ad teqqim rebda tnuqur ɣir ag iḍaren- nnes.
Mara nettxezzar s ddeqq-a n uxezzar ɣar Tmaziɣt, ɛemmares ad taweḍ mani nurja ad taweḍ. Necnin nettegg Tmaziɣt ḥuma ad tt-issen umaḍal marra rid nettegg Tmaziɣt i Tmaziɣt.
Nec ggiɣ tizemmar ɣriɣ drus  x usuɣel, ssneɣ ci n tiɣemriwin zzag-s, s umedya xmi tturjumeɣ, rezzuɣ ad ssiwḍeɣ anamek n weḍris, rid ad ggeɣ Asuɣel  asekkilan, rezzuɣ ad ssiwḍeɣ tiwlafin n Tmaziɣt, rid ad ssiwḍeɣ isekkilen.
S manaya xmi ttariɣ s Tmazɣit uxa tteggeɣ-as asuɣel ɣar ci n tutlayt nneḍni ssneɣ min tteggeɣ rid am muk ttwaran niɣ am muk ttɣiren ci zeg iwdan-nni ittxezzaren mezzerguhi.

Ṭanja-nni ira yessen Muḥemmed Cukri, ma d tenni i cek-izedɣen niɣ Ṭanja d Ṭanja waha?.


Tanja, am muk inna netta s ixef-ines Muhemmed cukri d tamacahut, mara tusi-d ad tessened niɣ ad tremsed tamacahut, ur tettɣimi d nettat. Ṭanja, ammen nettat, merma tusid ad tt-tessned min teɛna, tafed ɛad iqqim-ak.
Mint iqqimen d Tanja n cukri, netta Tanja-ines aqa-tt deg idlisen n yura. Tanja- ines netta, azgen ameqqran ira ɛad tedja x ufus n Irumiyyen. Netta issiwer x Tanja wami ira ɛad dag-s ɣir ssuq zdaxel/soco tchico, d ssuq n barra/Grande soco. D Msallah, playar, d ci n rebni aqdim gi bulibar. D Ruksi..
Ruxa Tanja temɣar, Tanja-inu nec rid d Tanja n ubellirej n Tanja am muk isemma ixef-ines, netta iddar Tanja-ines, nec ddareɣ ṭanja-inu.
Netta iddar tudart-ines, inna awar-ines yugur. Nec ɛad ttedareɣ tudart-inu, ɛad qqareɣ awar-inu, uxa ad ugureɣ, am muk das-igga netta.

Ɛebdellah Lmencuri awerni xemsa n idlisen i d-issufeɣ, ɛad mezri n tira yeḥḍar di buḥber-nnec?


Mara tedwred ɣer useqsi wis sda ad dag-s tafed tarrayt x useqsi-a, nniɣ dag-s nec wami ɣa ssentiɣ ad ariɣ, ggiɣ beddu d min ur ittiḥeddin, d asenfar. Ruxa ɣar-i min iwejden ad ittwafsar. Ɣar-i sin imuden, ɣar-i tagemmunt n tullisin, ɣar-i ungal. Maca ssitimeɣ ad yaf manaya abrid ad iffeɣ, ssitimeɣ ad afeɣ ci n tewwurt, ad ayi-tarzem deg wudem, ad ssuffɣeɣ timegiwin-a, ḥuma ad arreɣ cway nnefs, ad arnuɣ ad ggeɣ manaxir.
Tmaziɣt teḥdaj aṭṭas n tira, necnin ɛad nettegg ɣir isentan, nessitim zi yen d ɣa asen awarn-aneɣ, ad x-s ssarɣen tfawt kṭar, ad ssirin tbandut-ines mseqqem.

Nxes ad aneɣ tewced ijjen wawal yefsus di lḥeqq tlata n yiwdan, Asma Aweṭṭaḥ, Ɛumar Lmeddam, Muḥemmed Cukri?.


Mamek igga wawal ifsusen n ɣa wceɣ gi tlata ya n yebdan ig izedɣan gi rallaɣ n wul..? Yina i mara kkiɣ djiret d uzil ssawareɣ x-sen ur tekkseɣ.
Asmaa Awettah  zi tuɣensa ɣar tsekla d taẓuri, d marra min iqqnen ɣar Tmaziɣt. D tafganit txes marra iwdan umaḍal n itucen x trelli.
ɛmar Lmaddam d amedduker n leɛmar, nermed nec d netta tira n tmaziɣt asekkil, asekkil. Tbeddiɣ x-s ittbedda xaf-i. Ur ɣar-i bu umedduker gi Ṭanja am netta. D azrawi d amara, ittmetta ifenna x Tmaziɣt.
Mint iqqimen d Muḥemmed Cukri, ur ittif utarras min x-s ɣa yini, min irezzu utarras ad xss yini, inna-t nnit x ixrf-ines. Am muk inna wezrawi ameqqran qqaɛ gi Fransa bab n «Les fleurs du mal» Charles Baudelaire.» Mara tennid marra min dag-k, ḥedd nneḍni ur ittif min dag-k ɣa yini’.
Cukri remdeɣ zzag-s mamek ɣa arniɣ imunas ra gi tira, ra gi tudart. Afra x Iman-ines.

Awal-inek ameggaru i yenni i dak-iqqaren d imeɣrayen-nneɣ


X uneggaru  ssiɣiɣ ijjen uqadi rid d ameqqran waha maca d aqemqam i waraq n Tadelsa d iwdan i d tt-issegguren, qqareɣ-asen saḥḥitut x tzemmar-a timeqqranin i teggem deg igar n Tmaziɣt. Ijjen zi yina, d cek amedduker-nneɣ Andic cahid, d umeddukel-nneɣ Abdelwaḥid Hannu, d umeddukel Majid Aqelɛi mara aqa-t akid-kum ra d netta, d marra yen ikessin tamara deg uraq-a.

Timaynutin

C.Andic
C.Andic
Chahid Andich

Fser-itt