24.1 C
Nador
Ssebt 27 Yulyu 2024

Itri n Tmazɣa ireqqen i lebda

Ɛebdelmuṭṭalib Zizawi

(Tasdawit Ibn Zuhr, Agadir)

D awardi i yiman n uselmad-inu Ḥasan Benɛaqiya

Tout ce que l’Amazigh porte comme ethnicité n’est pas susceptible de lui signifier une stigmatisation identitaire. Peut-être cette haine, bizarrement, est-elle l’assurance d’une survie à venir. Et explique, sans doute, la marginalisation « consacrée ». La thérapie est alors nécessaire pour cette société qui ne veut point se reconnaitre en tant que telle.
Hassan Banhakeia (1966-2022)

Wer ufiɣ min ɣa iniɣ ula s minzi ɣa ssentiɣ, weḍḍren-ayi wawalen, ugnuɣ wami sliɣ belli aselmad-inu iruḥ mani ɣa nrewweḥ marra. Aneɣmis-a iwḍa-d xaf-i amen wer umineɣ, ugiɣ ad amneɣ belli iruḥ, s twaḥit-nnes qqimeɣ d agujil, necc d marra inni xef iɛizz, jarkṭar imeḥḍaren-nnes. Ttuɣa ssitimeɣ ɛad akkid-s mmelqiɣ am lebda, ad neqqim, ad nessiwel… maca texḍef-ic tmennawt amen wer zzay-k sxiɣ…

1- Tanfust-inu akked Mass Ḥasan Benɛaqiya

Aselmad d tawmat Ḥasan Benɛaqiya ssneɣ-t aseggwas n 1999, wami sɣiɣ twalat tamezwarut aɣmis Tawiza. Din, ufiɣ yura ijjen umagrad[1] anict n min t-iqedden. Zi ssenni dewleɣ ttebliɣ s Tawiza, tigira n mkul ayur ssaɣeɣ-tt, minzi ufiɣ deg-s ixef-inu, jarkṭar imagraden n umusnaw ttuɣa jehden, isruɣa zzay-sen tifawin x waṭṭas n iɣezdisen issullsen. Idwel iɛizz xaf-i amen ɛemmars wer kid-s mmelqiɣ. Ruḥen wussan usin-d, ar ami d aseggwas n 2000, ijj n wass zelmeɣ-t ittaley akked webrid ittawyen ɣer uɣiwen n tsekliwin[2], ruḥeɣ ɣar-s s tazzla, sellmeɣ xaf-s di twalat tamezwarut. Nemsawal cway, isseqsa-ayi min tteggeɣ, uca inna-ayi : melmima teḥwajed ca aqqa-ayi.

Zi ssenni, ruḥen wussan usin-d, ar aseggwas asdawan 2006/2007, wami ttuɣa-ayi d ameḥḍar di “DESA”* : “atturat accaɛbi fi alɣarb al islami” i irẓem uselmad iɛizzen Musa Aɣerbi s twiza n iselmaden-nniḍen (Belqasem Ljeṭṭari, Farid Lemrini, Jamal Ddin Sserraj…). Aseggwas-nni ɣriɣ ɣer Ḥasan Benɛaqiya. Ɛad ɛeqleɣ x wass amezwaru di ɣer-s nudef ; irẓem-aneɣ tiṭṭawin x Imaziɣen imezwura yuran s tegrigit d tlatinit. Bla Afulay, din yenniḍen (Afer, Tertulian, Arnub…). Neccin ttuɣa ɛemmars wer nessin belli iẓewran n Imaziɣen wtin allaɣ-nsen deg umezruy anict uya. Zi ssenni, d netta dayi ireẓmen tiṭṭawin x tcuni n tsekla tamaziɣt yuran, ijja-ayi ad renyeɣ ad ɣreɣ uggar ungalen, tinfas, tadyazt. S tidet, wami ten-qqaseɣ, ufiɣ belli din ca n wesnulfu[3] iqaden.

Zi lebda isselmad-aneɣ ad nessers iseqsan, issegma deg-neɣ ad neswingem, issegma deg-neɣ ad nesrusa iseqsan maci ad nesseɣley minma neɣra, niɣ minma uran- yenniḍen. Mazal ɛeqleɣ lweqt-nni iwca-aneɣ min xef ɣa nexdem, necc ixḍareɣ ad xedmeɣ x uzamal[4] deg yezlan n Arif. Lxedmet akkid-s wer tesseqniḍ, issufeɣ-d zzay-i ca n yeswingimen ttuɣa ffren, mli lliɣ weḥdi ili wer ttiwḍeɣ ad fesyeɣ izlan n Arif. Issken-ayi ula mamec ɣa xedmeɣ. Ttuɣa-t lebda iwjed ad iɛawen imeḥḍaren iffuden tussna, jarkṭar min iqqnen akked tmaziɣt. Waxxa ksiɣ “DESA” di 2006, maca iqqim wemsawaḍ lebda irẓem akked uselmad-inu.

Ruhen wussan usin-d, ar 2007 terẓem tebridt n tɣuriwin timaziɣin di Wejda x ufus n uselmad Mimun Ḥemdawi s twiza n iselmaden-nniḍen, (Belqasem Ljeṭṭari, Mustafa El-Adak, Jamal Ddin Sserraj…) bla ma ad ttuɣ tawasit n Ḥasan Benɛaqiya, i ttuɣa iccaten uggar n 100km mkul imalas zi Nnaḍur ar Wejda ḥuma ad issɣar tadyazt tamaziɣt d tsekla yuran (Amezgun d wungal). Tameslayt wer tt-itteg ɣir netta, minzi d Amaziɣ ar aduf.

Aseggwas n 2008, yiweḍ wakud n uzemmem di dduktura, nqeḍwen zzay-i iseɣwan wami wer ufiɣ wi ked ɣa xedmeɣ, zegga ttuɣa swejdeɣ asenfar[5] n tarezzut-inu. Laɣiɣ-as, ɛawdeɣ-as min ayi-imsaren. Ttreɣ zzay-s akkid-s ṭṭfeɣ tarezzut-inu n dduktura, uca iqbel s wul-nnes d ameqqran. Issiɣ-ayi-d afus. Wer ayi-teksi tmurt s lefraḥet, minzi zi lebda turjit-inu akkid-s xedmeɣ.

Zi ssenni nessenta jmiɛ ijj n webrid-nniḍen n tussna d tarezzut, iẓra min swejdeɣ, waxxa di tidet, qbel ma ad zemmemeɣ ttuɣa iḍaffar min tteggeɣ, mkul twala ittseqsa-ayi : « mani tiwḍed ? ». Akked umeggar wami iẓra asenfar-inu, yufa-as azwel, isemma-t : La poésie rifaine, de l’oral à l’écrit : continuité et rupture. Tlata n iseggusa nfukka deg-s dduktura, iwḍeɣ ad saliɣ zik minzi afus n uselmad-inu d amimun.

Ttuɣa temsar-ayi am yijj n uderɣal ittedren di tillas, maca netta ittgewwad-ayi, isskan-ayi abrid ɣa ḍfareɣ… necc i d-yusin d anewji zeg yiger n umezruy ɣer yiger n yezlan d tsekla. Mazal ɛeqleɣ ass-nni, wami neqqim jmiɛ ḥuma ad ixzar ixef[6] ameggaru n tarezzut. Isegged min iferɣen, uca inna-ayi : « safi “la thèse” tsala ». Ttbehḍeɣ, minzi necc ttɣileɣ-ayi ɛad iqqim aṭṭas, “la thèse” ttuɣa tettban-ayi am ca n tsawent wer iqeṭṭin.

2- Ḥasan Benɛaqiya Amusnaw

Ḥasan Benɛaqiya, d ijjen uterras ismunen jar waṭṭas n iɣezdisen. Awarn-i dduktura-nnes i iksi aseggwas n 1994 zi tesdawit n Paris 8, tarezzut-nnes iggi-tt x Confrontation narrateur-espace ou le règne de l’écriture dans l’œuvre de Michel Butor. Qbel ma ad idwel d aselmad n tsekla tafransist di tesdawit n Wejda awarn-as di Nnaḍur, ixdem di tesdawit n Barsiluna. Din, – imken ɛad qbel -, ttuɣa isenta aswingem d tarezzut di tmaziɣt. Issufeɣ-d akked iselmaden-nniḍen (Muḥend Tilmatin d Carlos Castellanos), adlis La llengua rifenya i ismunen jar tjerrmut takaṭalant d tmaziɣt n Arif.

Di Wejda, waxxa ttuɣa issɣara tasekla tafransist, ittfessel-itt d afessel, manaya ttuɣa ittbban di tinawin tisdawanin[7] ula di temsirin[8] n lmaster “Littérature générale et comparée et interculturalité”. Maca tarezzut di tmaziɣt ttuɣa-tt wer tettbeddi. Deg waṭṭas n twalatin, imeḥḍaren niɣ iselmaden melmi kid-s mmelqan labudd ad yili ca n wawal x tmaziɣt. Tamaziɣt ttuɣa-tt d aswingem n kul ass. Amec nniɣ, Ḥasan Benɛaqiya, wer t-ttuɣi ca ɣir d aselmad, ttuɣa nettwala-t d tfawt, d aterras iksin amnus n tmaziɣt, d ameɣnas n tidett. Maci am ca n yewdan wer jar-asen d tmaziɣt ɣir lxir. S manaya i ttuɣa iɛizz xaf-neɣ aṭṭas. Ttuɣa nettwala-t d ijj n Qaḍi Qeddur nniḍen.

Deg uɣezdis-nniḍen, icrec deg waṭṭas n imelqan i ggint tmesmunin di tmurt-nneɣ ula berra (seppanya, Aliman…), ttuɣa-t ula deg waṭṭas n tmesmunin am : tamesmunt n Ayt Nsar, tamesmunt n Ayt Sɛid, tamesmunt n tnettit tamaziɣt… Wer nettettu ca n imsagaren ussnanen[9] di tesdawiyin timeɣrabiyin ula tinni n berra (Fransa, Ddzayer, seppanya…).

Qbel ma terẓem tebridt n tɣuriwin timaziɣin di tesdawit n Wejda (2007) d Nnaḍur (2017), Amusnaw ttuɣa issenta issɣara tamaziɣt deg uɣiwen agtiẓli[10] n Nnaḍur, irẓem abrid-a bla ma ad iraja ḥedd, igga minzi yumen. Qbel ma t-ttawi tmettant, yiweḍ ar ai irẓem lmaster aseggwas-a, ttuɣa ifreḥ aṭṭas minzi ttuɣa ixs ad yili lmaster n tmaziɣt di Nnaḍur.

Awarn-i Muḥemmed Budhan, Amusnaw ula netta ttuɣa-t zeg isutar[11] n Tawiza,. Mkul ayyur deg-s ca n umagrad[12] anict n min t-iqedden. D tizrawin[13] ullɣent, mkul ict zzay-sent degs- zi tlata ar rebɛa n isebtar[14], niɣ uggar. Ccuren s weswingem deg yiger n tsekla, amezruy, tafilusuft… d manaya i ijjin Tawiza maci ɣir d aɣmis am yeɣmisen- nniḍen, maca d aɣbal n yenn iffuden tussna tamaziɣt. Ḥasan Benɛaqiya qbel ma ad yari, ireddel min nnan d min uran yenniḍen x tmaziɣt d Imaziɣen, issifif-it, izeggw-it, iferren-it ɛad i ɣa ibna aswingem-nnes.

Tira n Umusnaw ttuɣa-tent ullɣent aṭṭas, iksi x weɛrur-nnes ijj n wemnus d adrar maca ma fehmen-as yewdan ? zeg yeswingimen-nnes mayemmi “Amaziɣ” ikreh ixef-nnes ? mayemmi ca n twalatin “Amaziɣ” ittwala ixef-nnes d “Amaziɣ” maca netta iweḍḍer ? niɣ ixess ad yili d “Amaziɣ” ɛla ḥsab mamec t-ẓarren inniḍen, mamec t-ttwalan nitni? niɣ mamec xsen ad yili ?[15]

Bla iswingimen-a, Amusnaw irẓem ijjen webrid-nniḍen iqqnen n uturjem n tsekla zeg yelsawen-nniḍen ɣer tmaziɣt, am tmezgunt taglanzit yura Harold Pinter d-iffɣen di Tawiza[16], niɣ zi tmaziɣt ɣer yelsawen nniḍen[17]. Abrid-a iḍfar-it minzi ttuɣa ittwala-t d ijjen webrid i ɣa issedren tamaziɣt. Imken d manaya i t-ijjin ad irẓem lmaster « Littérature et traduction » i d-issufɣen aṭṭas n tarwa n tmurt i itteggen tizemmar deg yiger-a. Iẓẓu deg-sen Umusnaw timexsa n tmaziɣt, ssufɣen-d ula nitni idlisen iseklanen (amezgun, ungal, tadyazt)  

Amusnaw ijja later-nnes deg waṭṭas n yewdan, mkul ijjen d tanfust-nnes akkid-s. Ḥasan Benɛaqiya d aselmad i issarɣen tifawin i yenn iffuden tussna d trezzut. Amusnaw irebba antun zeg imeḥdaren i issɣar, necc d ijjen zeg-sen, mala s tidett iɛizz xaf-neɣ ixess-aneɣ ad neḍfar abrid-nnes, abrid n tussna d twiza, d usiɣi n ufus i mkul ijjen nettwala deg-s tfawt ḥuma ula d netta xmi yaweḍ ad issiɣ afus i yenniḍen. Aṭṭas n iseqsan d yeswingimen qqimen uglen, ixess yenni yumnen s webrid n Umusnaw ad t-ḍfaren mala s tidett iɛizz xaf-sen.

Deg umeggar xseɣ ad ak-iniɣ :

Timexsa-nnek teẓẓu deg wul-inu i lebda,

Tala n telsawit[18]-nnek ɛemmars ad teqḍa,

Qqim di lehna ay itri n Tmazɣa ireqqen i lebda,

Iman-nnek d imaɣlalen i lebda.

Tabiblyugrafit :

– Llibertats tatuades (poésie, 1996)

– Le maure errant (roman, 2001)

– L’enseignement de l’amazigh (2011)

– L’amazighité en question (2011)

– L’enfant barbare (roman, 2012)

– L’histoire de l’homme qui était cadavre (roman, 2012)

– Mots et maux (essai sur les récits de voyage en Afrique du Nord) (2013)

– Histoire de la pensée nord-africaine (2016)

– La traduction poétique amazighe (2016)

– Distiques de la poésie rifaine (tradition et traduction) (2016)

– Le coupable (roman, 2017)

– La littérature rifaine, de la tradition orale à aujourd’hui (2019)

– Les envers de l’amazighité (2019)

– Le fils des cieux (roman, 2019)

– Amuddu n Ḥullic (amezgun, 2020)

– Jar taɣɣrect d tebqect (amezgun, 2020)

– Jar Tecri d weṭṭu (ungal, 2020)

– Tagelda n tmeḍlin (ungal, 2021)

– Tazdemt n usefru arifi (2021)

– Dictionnaire rifain de traduction. (Rifain-français/français-rifain) (2021)


[1] Article

[2] Faculté des lettres

* Diplôme des Études Supérieures Approfondies

[3] Création

[4] Symbolique

[5] Projet

[6] Chapitre

[7] Conférences universitaire

[8] Cours

[9] Scientifiques

[10] Faculté polydisciplinaire

[11] Piliers

[12] Article

[13] Études

[14] Pages

[15] « Au lieu d’engendrer la reconnaissance symbolique ou bien de la compassion auprès de l’Autre, cette haine de soi engendre chez ce même Autre un regard folklorique « méprisant » : elle assigne l’identité à l’effacement ou à l’assimilation. Depuis le portrait de Hérodote de l’Amazigh « premier » jusqu’au dernier texte de l’anthropologie, le schéma de l’amazighité se fait uniforme, redondant, voire statique. Se voulant totalité « folklorisante », il se constitue doublement : à partir d’une allergie vis-à-vis du propre, et à partir d’un asservissement symbolique, digne d’un « mercenaire » vis-à-vis d’un étranger ».

« La haine de soi amazigh », Tawiza, nʷ 170, juin 2011

[16] Zeg iḍrisen iturjem zi tefransist nettaf inni n Jean de la Fontaine, Victor Hugo, Charles Baudelaire… llant deg wedlis-nnes : La traduction poétique amazighe.

[17] Am wammud wiss tlata n Zzeyyani Iɣembab irezzun x wudem-nsen deg wudem n waman (s twiza akked Ɛebdellah Bumalk), Cahrazad n Karim Kannuf (s twiza akked Sana Yeccu d Ḥusayen Ferḥad) bla ma nettu adlis ameggar Tazdemt n usefru arifi (S twiza akked Sana Yeccu).

[18] Humanisme

Timaynutin

Fser-itt