24.1 C
Nador
Lḥed 30 Yunyu 2024

D manaya ig inna Hiruḍut x Imaziɣen imezwura

Hiruḍut (484 Z.Ɛ- 425 Z.Ɛ)

Imaziɣen qqaren x ixef-nnsen belli d « irgazen ilelliyen ». Bedden zzat i wudem n tembraṭuriyin ḥelwent amaḍal aqdim. Din wi dasen-yeqqaren « Lbarbar », niɣ ca n twalatin « Imuriyen ». Din ismawen nniḍen ttwafen ɣer Inemzruyen (les historiens) iqdimen ameknaw isem n « Ilibiyen ». Ɛawed din isem n « Ifrikanen », Iben Xeldun yeqqar isem-a yus-d zi « Afrikic Ben Qayes ». Maca din imerzuten nniḍen ttwalan belli « Afrika » ikk-d zeg « ifri ». Minzi Ilibiyen deg wakud-nni ttwassnen s yefran-nnsen. Ar lux din ismawen n imukan ameknaw At Yefren di Libiya.

Hiruḍut (484 Z.Ɛ- 425 Z.Ɛ) iɛejb-as ad isemma Imaziɣen s « Ilibiyen ». Isem-a ttuɣa qqaren-t x Imaziɣen n Tefrikt n yeẓlmeḍ merra (s iɛezzaben niɣ bla ma ad ilin d iɛezzaben) deg wakud-nni i di yura adlis n « amezruy n Hiruḍut »

Igduden s ijjen tseqqiḍt d taqemqamt

Yeqqar Hiruḍut « Bla ccek wer ssineɣ ca ca n wagduden n seḥḥen kter zeg Ilibiyen ». Yeqqar ɛawed belli igduden illan ṭṭerf i Misra « tticen tiɣarsiwin i tfukt d tziri. Maca wer ɛebbden ca n takucin nniḍen bla nitenti. Iwdan-a ttẓallan ɣir i tfukt d tziri, manaya icrek jar marra Ilibiyen ». Hiruḍut ittɛawad ɛawed mayemmi igduden n Tmazɣa seḥḥen, wer ten-ttiɣen bu waṭṭanen. Inna « Xmi tili iḥenjiren-nnsen ttakkʷaḍen aseggʷas wis rebɛa, cemmḍen ca n iẓuran di tenyert n uzellif-nnsen s taḍuft n wakraren. Ca zzag-sen tteggen manaya zzat i lemɛabed ». « Qqaren qa d manaya i ten-ittejjan seḥḥen kter zeg wagduden nniḍen ». Ig inna Hiruḍut, Irenni iqqar « Wer zemmreɣ ad dettetɣ (ad kunfirmiɣ) ma d manaya i ten-ittejjan seḥḥen ma lla, maca qa s tidet nitni seḥḥen ». 

Anemzruy-a wanita (min xef inna umwenni (orateur) n Ruma d ufilusuf Cicrun ila netta d « baba-s n umezruy »). Issawal x mamec meṭṭlen imaziɣen imettinen-nnsen, yenna « meṭṭlen (neṭṭren) imettinen-nnsen ameknaw tteggen Igrikiyen. Lkes ɣir Insamuniyen (zeɛma iɛezzaben), ina neṭṭlen imettinen-nnsen s uɣimi. 

Ijjen zeg Insamuniyen

Igrikiyen nitni ttuɣa meṭṭlen imettinen-nnsen kul ijjen zzag-sen deg wemḍel-nnes. Maca Ayt Atina, ttuɣa cemmḍen imettinen-nnsen, tteggen tnifest-nnsen deg ijjen teqnuct. Ɛawed, Hirudut issawal x tzeddiɣin n imaziɣen ca zzag-sen tteggen-tent s « tseḍwin n temmayin, d wafriwen n wezlaf. Zemmren ad ksin tizeddiɣin-nnsen zeg wemkan ɣer wenniḍen ». Yenna deg ijjen wemkan-nniḍen belli « Ilibiyen kerrzen tamurt, ttɛicen di tudrin. Ttejjan icewwufa-nnsen ad mɣaren x uɣezdis afusi mani ttḥeffafen aɣezdis aẓelmaḍ ».

Di min iqqnen ɣer Temɣarin n Ilibiyen, ittɛawad Hiruḍut belli cerrkent deg imenɣan aked yergazen. Neddhent ula kṭer tikarrusa n imenɣan. Qqaren ila d Imasriyen i d-ifabrikan ddegg-a n tkarrusa umi i d x-asen sugen Ihiksusen di 1650 Z.Ɛ.

Tajarraret, tbeddel aṭṭas di testratijyin n imenɣan deg umaḍal aqdim. 

Man later i yejjin Imaziɣen x Igrikiyen ?

Inɛem Hiruḍut ila Igrikiyen nitni ksin-d aṭṭas n tmeslayin zeg Imaziɣen. Yeqqar ila « arruḍ i t-yireḍ Minerva d ddreɛ-nnen, ksin-t-id Igrikiyen zi temɣarin n Ilibiyen ». Minerva nettat d takuct d tagrikt, ssidfen-tt Irumiyen aked ijjen takuct nniḍen, nettat d Atina uca tedwel d « takuct n leɛqel d tmussni d takuct n tẓuriwin ». Ɛad tisefrisin n Minerva aqqa-tent deg waṭṭas n isalayen (musées) n Uruppa ar lux.

Minerva

Hirudut yeqqar ɛawed aqqa « Timɣarin n Tlibiyin ttwafabrikan s yilem. Mala nekkes aya, ataf arruḍ n Tegrikiyin d Tlibiyin qa kifkif ». Nettaf ɛawed ila arruḍ n takuct n Pallas yus-d ula netta zi Libiya.

Deg uzgen-a wa i di issiwel Hiruḍut x Imaziɣen imezwura, ittejja timeslayin i d-ksin Igrikiyen x Imaziɣen uca issawal x Temɣart Tamaziɣt. Da iqqar « Tamɣart Talibit tyirreḍ ilmawen (ilem n tɣaṭin ula kṭer), arruḍ-a ittwaseggem deg ixfawen-nnes, kulur-nnes netta d azeggʷaɣ iḥedqen (akrimsun) ». irenni iqqar « ttwaliɣ imeṭṭawen-nni d usḥinneb-nni i nettagg di leɛwayed-nneɣ, neksi-ten-dd zi temɣart Tamaziɣt, minzi nettat tessen ad tegg amenni ».  

Di min iqqnen ɣer temnayt, iqqar « Igrikiyen lemden zeg Imaziɣen ɛawed mamec ɣa ggen ad qqnen rebɛa n yeysan deg ijjen tkarrusat ». 

Hiruḍut netta d mmis n ijjen tɣerma (civilisation) tejja later-nnes deg umaḍal aqdim. Min d-yusin deg udlis-nnes dag-s imunas n Igrikiyen deg wakud-nni. Lebda igduden i d-yusin x tma, wer x-asen issiwel ca am mamec ixess. X manaya wer d-yiydar ca aṭṭas n tefruryin x Imaziɣen iqdimen ɣir ḥuma ad idwel ad issiwel x umenɣi ameqqran i din ttuɣa jar Igrikiyen d Ifarisiyen.

Waxxa qqaren aqqa Hiruḍut d « baba-s n umezruy » maca aṭṭas i t-ikritikan, qqaren x-as d baba-s n « ixarriqen ». Minzi itteydar-d ca n tmeslayin qqaren imerzuten wer lli d tidet, irenni dag-sent aṭṭas. Ittɛawad ɛawed min wer yeẓri s tiṭṭawin-nnes, ɣir min isla waha.

Tira: Muḥemmed Asɛidi 

Asuɣel : Andic Cahid

Tala: Maghrebvoices 

Timaynutin

C.Andic
C.Andic
Chahid Andich

Fser-itt