28.1 C
Nador
Jjemɛa 26 Yulyu 2024

Anaẓur Ḥasan Tibarint : aẓwer ileddun deg uɣennij n Arrif

Yura-t : Muḥemmed ṬṬAYYBI

Tudert d taɣerrabut irrẓen, maca war ntettu εemmars taẓyuḍi n uɣennej di tɣarruba n ẓekku” (Voltair, 1694 – 1778)

Necc ttɣennjeɣ i tudert” (Marvin Gaye,1939-1984)

ittexs wul-inu ad iɣennej” (tim Curry,1946)

Ammu i ssiwlen imussnawen  n umaḍal xef uɣennej d uɣennij, d ta d taɣmart i zi ttwalan aɣennij, ammu i zzay-s ttacan.

S uya ixess ad nerr taynit aṭṭas urid drus i tẓuri-ya di temnaḍt n Arrif minzi ɣar-s ijj n umezruy yuɣba issenta-d aked usenti n tudert di Arrif ilul-d llɣa n uɣennij Arifi s tazzla n waman deg yiɣezran d leεwin ittẓemmaren di lemyazb n tzeɣwin …

S uya deg umegrad-a ad nerr taynit i ijj zeg imeqqranen n uɣennij Arifi “Ḥasan Tibarint” ittwassnen deg wazzarg n tẓuri s yisem “Ḥasan Uryu”, ḥuma ad nessen ujar, ad nessers ijt n tesmmuḍt n iseqsan am : mamec teyma tudert n Ḥasan Tibarint?

Min ixes ad issiweḍ deg uɣennij-nnes?

Man udmawen d man llɣa i nettaf deg uɣennij n Ḥassan tibarint?

Mani nttaca s tegrawla g uɣennij n Tibarint?

Man tagrumma g unamun xef isɣuyyu unaẓur Ḥassan Tibarinnt?

Tyumi n Ḥasan Tibarint :

Ilul unaẓur Ḥasan Tibarnit deg useggʷas n 1955 di « twissent Sidi Bubker » di tendint n Jrada, aẓwar n imarawen-nnes seg Ayt Sidal-Nnaḍur, di temnaḍt-a illa udrar n yiksan i tuɣa iḥewwes uḥewwas Asepanyu, s uya ijja wansa-nni ayezzim deg ayt bab-nnes s min dasen-imsaren d aseḥqar d tmenɣiwin deg ayt bab n tmurt i wer yufin wi dasen-ɣa-iswiẓẓḍen fus s tzemmar minzi tizemmar-nnsen d tiquḍaḍin arendad n tzemmar n uḥewwas ḥma ad d-rren tisqqart-nnsen ittwaḥewwsen.

Ḥasan Tibarint deg wussan n temẓi-nnes.

Waxxa wcin imjahden tarwa n tmurt idammen-nnsen, rrin-d acal ittwacren maca immutti uyezzim-nni zi lejdud ɣer wayyawen n wayyawen-nnsen. Ammu yiyma unaẓur Ḥasan Uryu iqas tarẓugi i di idder Arrif, immutti uyezzim i zi ttacan qaε Irifiyen ɣer ugensu n Ḥasan i ɣa yilin d anaẓur, yurem di twengimt-nnes s umezruy i isla d min iẓra d min ittwala s tiṭṭawin-nnes aṭṭas n ixarrisen mxumblen xef tudert n ijj n uydud ittwacer-as walli tettwacer-as tumert d tudert izdigen.

Manis yuyem Tibarint aẓawan ?

Mamec i d-yusa xef yiles n unaẓur Ḥasan Tibarint belli aɣbal amezwaru isleqḥen tẓuri n uẓawan di tudert-nnes d baba-s, minzi tuɣa-t zeg iwdan ittekksen nnefs i temja, issen ad day-s issuḍ, zi ssenni yufa Tibarint ixef-nnes di tebridt n llɣa issenta ilemmed zi temẓi di temja niɣ deg iqedwaḥ-nni i tteggen iḥenjiren imeẓẓyanen s minma ufin, tamja s uɣanim niɣ gambri s uqedduḥ n pintura d ssluk, waxxa imɣer cway Tibarint deg iseggusa maca iqqim iṭṭef deg ucbar n uɣennij isselmed ixef-nnes s yixf-nnes, waxxa tizemmar d tiquḍaḍin maca aẓawan ittazzel deg idammen am ca n druga min yufa zzat-s ad zzay-s d-yalem llɣa.

Tibarint ɣer awern-as talwiḥt n wedrar n wuksan.

Tuɣa ssaɣen imassen n uɣennej ittwaxdmen ɣir s lxurda ɛeddlen-ten, ilmed ad iwwet di giṭara s ufafi, idḥa issen ad issefrez jer tefraz n llɣa, minzi tuɣa isḥessa i llɣawat n dduniyt ttuɣa itteɛjib-as uɣennij n ccerq minzi ttuɣa iɛeddu-d aṭṭas x arradyu am : « Muḥemmed Ɛebdelwehhab, Farid Laṭrac, Ɛebdelḥalim Ḥafeḍ ..) ibda ittɣennaj iɣennijen n « Ɛebdelhadi belxeyyaṭ », awern-as iwelleh ɣar uɣennij aɣiwani deg iseggusa n 70 ibna taseḍma n ileyzam ssufɣen-d iɣennijen-nnsen d imaynuten mquddan la di tiddi ula di tebratin .

Zegga msebḍant tseḍmiwin, wer imsebḍi Tibarint akd uɣennij Arifi, isiɣi al lextu aked lɛud d yiwalen yulmen,  abrid n Ḥasan ɛemmer-s ma ttuɣa-t issu s nnewwac s uyenni nettaca deg uɣennij-nnes lebda s uxeyyeq d tiqqest .

Arcam n Ḥasan Tibarint deg uɣennij Arifi n yiḍennaḍ :

  • aɣennij n iseggʷusa n 70

Aɣennij n Arrif iẓra ijj n wudem d amaynu deg iseggusa n 70, awareni ma ttuɣa llan yizlan n imedyazen d tmedyazin i iṭṭfen azzareg n uɣennij di Arrif ɣir s wallun d ẓẓamer zzag-sen wi issadafen ula d lεud, nettaf deg uɣezdis-a “Malika Nnaḍuriya, Muḥemmed Adrawi, Malika Lfarxanya, Faṭima Nnaḍuriya, Farid Nnaḍuri, Tarwa n ccix Muḥend, Mimunt n Serwan d Mudrus” d waṭṭas nniḍen.

Ittwassen wudem-a amaynu s tesfayt taɣiwant, tasfayt-a tlul-d aked waṭṭas n tseḍmiwin di Arrif rrint taynit i waṭṭas n yigran iqqnen ɣer tudert n weydud Arifi am: tɣuyyit xef tseqqar, tɣuni n Irifiyen aked tmurtènnsen, tikessit zeg ufus n temɣart d waddur-nnes, tazzla xef uḥewwas, adwal ɣer uẓwar, asili s ccan n Tmaziɣt d Imaziɣen… lulent-id aṭṭas n tseḍmiwin di Nnaḍur, Azɣenɣan, Aεerwi am : Yin Umaziɣ, Isefḍawen, Benneεman, Lxawalid, Assam, Iseɣwan, Ileyzam” d Lḥusima am “Ttwattun, Tidrin…” .

  1. arcam n Ḥasan Tibarint deg uɣennij Arifi

“Ileyzam” d ijt zi tseḍmiwin i d-neydar tuɣa-tt s tmezwura i iksin asfeḍ n uɣennij Arifi iggin ddriz deg iyyar n tẓuri n uẓawan tesmun jar llɣa n Arrif azayku d cway zi tiqqeɣt n llɣa Aɣiwani deg iseggusa n 70.

Nitni d ijt n tjummijt n iḥudriyen zeg ijt n tendint d tameẓẓyant  « Aɛerwi » mladasen ixarrisen-nnsen, ggin fus deg ufus ufin ixef-nnsen deg uɣennij d tɣuni n yiwalen aked llɣa yulmen. Igga tizemmar meɣrent unaẓur Tibarint  waxxa jjehd yudrus, ḥma ad tbedd tseḍma n Ileyzam xef iḍaren-nnes aked ca n iḥudriyen-nniḍen wellhen ɣar uẓawan d uɣennij Arifi « seddiq Ɛemmuri, Muḥemmed Ɛezzuzi, Ɛezzuzi Saɛid », « Ileyzam » zegga tuɣa i dasen-qqaren « inni n yiɣzar » minzi ttmunan deg ij n uxxam x tma n yiɣzar ttwassnen zi tmcant-nni, maca Ḥasan Tibarint igga-as isem n « Ileyzam » minzi ittwala day-s aṭṭas n tebratin am tɣuzi d lebni d taẓẓut d tarezzut …

Ḥasan deg ijjen wemsagar deg Ulanda

Ssufɣen-d aṭṭas n iɣennijen  ggin day-sen tizemmar ḥma ad qqnen jar  tsuta ten-iɛdun d tsuta-nnsen, ssidfen llɣa n wallun n yizlan d imedyazen rnin xaf-s  imassen n uɣennej d imaynuten am ṭṭamṭam, banju, agiṭar.. D llɣa d aɣiwani ijebbed wi t- islan minzi imqudda la di tiddi-nnes ula di tebratin d isental-nnes, ssifen deg iɣennijen -nnsen mɣar tibratin ittacmen ayezzim n uydud Arifi am :

  • Tɣawsa tamaziɣt deg uɣennij : Uletma tmaziɣt .
  • imunas n uydud, laẓ d uɣarreb d useḥqar d wenɛarq deg iɣennijen : iwa ruḥ, necc uyurɣ, war ttru a mmi ..

Tegga tseḍma n Ileyzam amcan-nnes jar imeqqranen d imeẓẓyanen n uydud Arifi minzi nzemmar ad nini  belli taseḍma-ya d yelli-s n lweqt-nnes tesmun mummu n iḥudriyen igrawlyen, ttuɣa marra tarwa n Arrif ffuden i wi zzay-sen ɣa-yacan d wi ɣa issuɣlen imunas-nnsen s ca n tebridt, taseḍma n ileyzam d tinniḍen  ssuɣlent imunas-a ɣar tẓuri n uẓawan .

Zegga temsebḍa tseḍma n « Ileyzam » g useggʷas n 1980 , immutti unaẓur Ḥasan Uryu ɣar tseḍma n « In umaziɣ » yerni deg  usneflul d isuraf-nnes , awern-as yirar Ḥasan Tibarint aked waṭṭas n inaẓuren am « Mimun Rreḥmuni » .

Ḥasan Tibarint s ufus Ɛebdelxalqi

Deg umeggaru yixḍar unaẓur Tibarint ad isiɣi deg ubrid n uɣennij Arifi waxxa msebḍan imeddukal-nnes aṭṭas ffɣen tammurt telɛen d asitem i yijt n  tudert tif tenni jjin di tmurt-nnsen, igga lɛud d amddukel ɛemmars war immexs asneflul d uɣennej xef lemḥayen d imunas d tiqqas i itteddar uydud Arifi deg umezruy-nnes al ass-a, icrec deg waṭṭas n wuraren d tfugliwin s uɣennij Arifi  lebda  smeqqarant zzay-s tmesmunin ittawi d tisemɣurin  d timeqqranin, issufeɣ-d tasfift n « tara » deg useggʷas n 2016 di Biljik ismun day-s iɣennijen-nnes s ijt n tebridt d tamaynut tseggd d tamezdagt .

Tifraz n tegrawla deg uɣennij n Ḥasan Tibarint :

Ad nessiwel deg uɣezdis-a xef Ḥasan Tibarint agrawli icuqen abrid issuren s usennan idder tarẓugi ikkin xef Arrif  jar iseggusa n 50 ar lextu tekka xaf-s di temsarin n 1984, yuca s tiqqest d useḥqar issekk lmexzn xef tarwa n Arrif di lweqt- nni, ura d netta inna uhu war t-ijji yiman-nnes ad issusem, isɣuyy deg ujenna s tmijja teqḍeɛ

« uɣil xanɣ ad nessendef ayezzum mala d ṭṭl

ǔɣil ad nenndref, mala nɛebbed tili »

Marra iɣennijen n unaẓur Ḥasan Uryu nettaca day-sen s uxeyyeq d tgrawla ad neydar zzay-sen :

  • tilelli (liberté) : iwalen n dduktur « Qayes Merzuq Lweryaci » d ijj n uɣennij yulem day-s tanukra d usfaqi:

« Xseɣ ad ayitinim, mayemmi kenniw teṭṭsem ?

Mayemmi tbellɛem imi, ula d ijj war ittxemmam ?»

« tfuct marra nneɣ, walli ḥaca nnsen

ɣark ad tentejjed, ad ggen min xsen »

Day-s ɛawed anaruz i uydud maḥend war iqeṭṭeɛ layas d ulaɣi ɣar tmunit ḥma ad yaweḍ ɣar tlelli :

« lebda aydud imunen, ɛemmars netta ad tɣelben »

« xseɣ ad ayitinim man abrid ittawyen ?

Man abrid isscanan i tawmat ad munen ? »

Ula d llɣa-nnes ifsus  ittegg deg uterras lḥamas aɣennij-a ismun jar qaɛ tisutiwin d yikʷlan n uɣennij Arifi, ɛemmars ad immet.

  • isfuffid uɛeqqa : taqessist n uzlawi d umeɣnas « Saɛid Lmusawi » seg uzwel-nnes nettessn belli asentel-nnes yuɣba ula deg ugensu n tqessist  teccur s tewlafin d inumak, issemqudda-tt unaẓur Tibarnit s yijn ubeṭṭu di smmus n izegnan :

Amezwaru 

« ferrneɣ azdad n waẓli, deg uxeccab n iẓelyawen 

A min ɣatfaren lxezrat i dihnunnyen s imeṭṭawen

Ihnunnid kids wabel, necc rubiɣ netta issnen »

Wiss sin

« inna-ayi cek d amezwar, inneḍni ɛad ad d-asen

 ulmeɣ zzays abeḥrur i tlata n iɣennijen »

wiss kraḍ

« Ijj i nnewwac iɣḍlen afar, idḥa-ayi d inexsisen

Ijj i tziri war tenni ad teɣli, d tallest war iɛlimen

Ijj i yiɣzar alami yuzeɣ, war iciwar wi iffuden »

Wiss kkuẓ

«Dayk Rebbi, ya laggʷaj n yibriden

War dayiccat xef iẓewran, ama nniɣ ɛad ad dsɣemyen »

Wiss smmus

«I mala cal, tuɣa iẓra ussan i danɣicemten

Ad isfuffi s uɛeqqa ittwattun xef idemrawen »

Aɣennij-a day-s aṭṭas n lallaɣ kul amsḥessi mamec zzay-s ɣa-yaca, day-s amezruy day-s tifeqqaɛ day-s tudert ittwacren day-s amsebḍi d lqsuḥyyet n tecli deg yibriden n tudert .

  • min neɛna neccin : iksi-tt deg iseggusa n 70 xef ijj n uselmad d Usɛid « Xalid Nunuḥi » i tt-id-iksin xef ḥenna-s. ijt n tqessist day-s tamrarut xef waṭṭas n iseqsan, ittejjan Irifyen ad ssnen ixef-nsen ad d-rren tamagit-nnsen ad sgenfan iyezzimen-nnsen :

iseqsan

« mayemmi azil-nneɣ d llilet ?

Mayemmi lefraḥtnneɣ d rzeyyet ?

Mayemmi awalnneɣ d tiseḍḥac ?

Min neɛna neccin ? manis dnekka neccin ?

timrarutin

Neccin d aytbab n tmurt

Neccin yuzzlen xef urumi

Neccin yarfɛen taɛellamt

Neccin d yiwyen tilelli

Nzemmar ad nini awarn-i tɣuri-ya di tudert d usneflul n Ḥasan Tibarint belli ntta d aẓwer deg uɣennij n Arrif, iksi asafu n uẓawan deg ijj n ubrid d azegrar war ɣar-s ameggaru, deg uɣennij-nnes nettedder tiqqas ikkin xef tmurt n Arrif deg umezruy d ɛad war zzay-sent iggenfi, s ijt n taryazt d tameqqrant isɣuyy s yiwalen tteqqsen deg ulawen, s manaya war nttettu belli anaẓur n Arrif iwca i tɣawsiwin itteddar wamun Amaziɣ di Arrif, ixess ula d neccin ad  nerr xef tzemmar-nnes s tkessit n ufus d uswizi zi qaɛ iɣezdisa n tudert-nnes i war d iddikkʷilen ɛemmars.

Timaynutin

C.Andic
C.Andic
Chahid Andich

Fser-itt