28.1 C
Nador
Ssebt 27 Yulyu 2024

Aɣennij n «Aqqa-ayi deg Uliman» s ijjen lxezrat d tasusyulujit.

Tura‑tt: Yasmina El Jaouari

Ijj uɣennij n Walid Mimun ittemsar dag-s ijjen wemsawal jar ijjen tyemmat d mmi-s illan d aɣrib, iffɣen tammurt-nnes. Netta d ijj uɣennij ittwassen aṭṭas di Arrif. Maca min day-i icqan aṭṭas, umi aɣennij-a ittekkes tduli x ijjen waydud d umezruy-nnes ibedden x utlaɛ d ufuɣ zi tmurt, maca  s ijj n lxezrat d tasusyulujit.

A dwel-d a mmi-inu,

A dwel-d a tsa-inu

Ufuɣ zi tmurt deg uɣennij-a, issawal x ijj n utlaɛ wer yelli am wenni n wass-a, yettɛawad x imezwura yuguren, ksin deg uḍar-nnsen. Yemma-s n wanita iffɣen, tetteg ijj n tilawt d tanamunt (fait social) ; i yeqqnen ɣer «ulaɣi ».

Zeg uɣezdis-nnes, Kamel Chachoua deg umnaḍ (contexte) n Leqbayel issawal x « usiwel ». Nettat d ijjen tilawt (fait) ttuɣa tteggent temɣarin, ɣer-s ca n twessaf ittemsarawen (caractéristique genrée). Minzi aṭṭas zeg wami, d argaz i ttuɣa itteffɣen waha, ittejja yemma-s, niɣ tamɣart-nnes d lwacum-nnes, ttrajan adwal-nnes.

Walid Mimun, bab n uɣennij

Uca maḥend ad iɛqeb tteggent “Alaɣi” : am ijj n ɛada, ttlaɣant x wenni iffɣen tamurt, di lbal-nsent qa ataf ad iɛqeb, mala ggint amenni minzi ttɣilent ila qa ittesla-asent. Manaya ittadef di ɛada-nni, s min ttamnent temɣarin s tɣilitin tinamunin d tdelsanin (les croyances sociales et culturelles ) i zi yella waydud, zi ddin ɣer tɣilitin timezwura (les croyances animistes) n Imaziɣen iqdimen i daneɣ-iqqimin di tdelsa.

Ttuɣa di lweqt-nni, awal ag uɣrib s tbratin waha.Ɣer wadas, tus-d kasita, ibeddlen aṭṭas di mamec iɛicin yenni itelɛen ufuɣ-nsen, ula d yenni iqqimen. Minzi awal/alaɣi idḥa ittakkaʷḍ s uzemmem n sinta. Tiqqest n utlaɛ tenqes, wer teqqim tettegg leḥriq, minzi tiqqest d uẓuyyet  (la souffrance d la nostalgie) ; am ijj n teycit tanamunt  (émotion social ) i tteggen atlaɛ anamun, ittilin xmi dini ijj ubeṭṭel n wemsawaḍ s  arrimet (absence de contact physique) jer wenni itelɛen d yenni iqqimen, marra manaya inqes aked sinta.

Minzi awal, am ijj n cway zi ddat n yenni yegʷjen, ttuɣa xennit tettakaʷaḍ. Danita ittxessa ad nettwala ddat tanṭrupulujit (le corps anthropologique). Zid x-as, ttuɣa llan zeg iɣriben, yenni i d-itteɛqaben ɣer tmmurt-nsen, maca dinni yenneɣnit i ttuɣa wer tteɛqiben ca, ttuɣa xlan tammurt i lebda, ssewcen i barra. Issiwel Robert Montagne aṭṭas x tmeslayt-a i ttuɣa tteggen iɣriben Irifiyen imezwura.

Wa aqqa-ayi da a yemma,

di tmmurt Irumiyen.

Tammurt-inu ẓriɣ day-s leɣben,

ẓriɣ day-s tamara d lemḥayen.

Aɣrib (étranger), wenni iẓwan aman, ametluɛ, amenneɛruq, amhajar, aḍlib, imcarreq… aṭṭas n wawalen illan di tutlayt Tarifit ḥuma ad newsef wenni iffɣen. Awalen-nni mmalen-aneɣ mamec ttuɣa ttxarsen Irifiyen (l’effet de la langue sur le social), ɛawd awal iscan-aneɣ aṭṭas n tmeslayin x mamec ttuɣa yella umezruy (la langue comme répertoire du social). Danita nettessen belli min ittejjan bnadem ad iffeɣ maci s minzi wer yufi ca min ɣer yecc waha, niɣ minzi wer ɣer-s ca. Maca tamara d lemḥayen zemmrent ad ksint ijj wudem d ademsan d usertan (économique et politique).

A dwel-d a mmi-inu

A dwel-d a tsa-inu.

Yemma-s tettɛawad waha min tessen, min trezzu: mmi-s ad iɛqeb. Nettessen zeg wawal-nnes mamec i tella tyemmat di Arrif. Am ijj n usɣen anamun d uɣris (social, sacré et sacralisé). Tayri n temɣart am ijj n wezmar (énergie) ittraḥen ɣer iḥenjiren (« fondée et orientée socialement »).

wer zemmreɣ a yemma ad d-dewleɣ ɣer imeḍlan,

Danita nettessen mliḥ belli iwdan i tettliɛen, kessin deg weḍar-nnsen ḥuma ad ggen ixf-nsen barra i jjmaɛet tanamunt « L’affranchissement n Georg Simmel ». Tegg-itt « tirja » : tirja d ijj n uzgen d ameqqran i daneɣ-ittejjan ad nefhem atlaɛ. Tirja nettat d ijj n ḥajet tudef day-s tasertit mamec iqqar Simmel.

Aqqa-ayi da, deg Uliman, ag lwiski d lbiran.

Wa ɣer-i da tarumect, ejjiɣ-d kid-s iḥenjiren

Danita nzemmar ad nexzer ɣer utlaɛ zeg waydud-nni i ɣer iruḥ wenni iffɣen, ɣer Uruppa danita.

Tasertit n wayduden-nni trezzu zeg uɣrib ad ifsi di jjmaɛet-nsen, d manaaya umi ttlaɣan “intégration”. Maca ttwaliɣ-tt d ijj uxarriq waha. Mamec i daneɣ-issmel Ɛabdelmalik sayad wami ixdem x utlaɛ n Iddzayriyen di Fransa. Minzi, aɣrib xmi ittadef tammurt-nneɣnit, ittedḥa zay-s, ula d tadelsa-nnes, d min iɛna netta ittbeddal. Wenni innɛerqen wer izemmar ad iqqim mamec ttuɣa-t di tmurt-nnes, ittbeddal s uɣil x-as, bla ma yaca aked ubeddel-nni i dag-s yemsaren. D aya ig isseml Shutz di lxedmet-nnes x tnefsit tanamunt n wenni itelɛen. Tadelsa d tamust n wenni itelɛen tettadef day-s tenni i ttuɣa ɣer-s di tmurt-nnes d tenni n tmurt tamaynut. (culture et identité hybrides).

Wa aqqa-ayi da, a yemma d aɣrib n wussan,

lefraq n tmurt-inu yudef-ayi deg ixsan,

necc ḥeseb-ayi a yemma zeg imfellsen

Nettwala danita taycitin tanamunin (émotions sociales) ixellqent mamec aɣrib ittiɛic d mamec ittwala ufuɣ-nnes. Taycit ɣer-s ijj n unamek d anamun. D waydud ( société) ixellqen taycit ittxesa bnadem a zay-s yaca (l’expression obligatoire des sentiments n Marcel Mauss). Aydud itteg ijj n jjehd x tayacit ittxessa mkur bnadem ad yaca, ula tayacit-nni i wer ittxessi ca a zay-s yaca.

Danita, xmi neqqar awal i yeqqar uɣrib i yemma-s ittkaʷaḍ-aneɣ tamara n wul-nnes, maca wer t-iqqar ca nican, minzi ixessa wer x-as issiwil (danita nzemmar ad nini « la non expression obligartoire des émotions »). Ndamet d uẓẓuyyet, nitenti i yucin udem i tɣuni jer mmi-s d yemma-s deg utlaɛ. Nzemmar ad nini zeg uɣezdis asusyuluji belli taycit-nni itteqqsen i zi ttuɣa ttacan imezwura iffɣen, ɣer-s tɣuni ɣer mamec ttuɣa aydud Arifi yella: ttuɣa tammurt ɣer-s ijj umkan d ameqran aṭṭas, d nettat itteggen argaz d tinzar-nnes (l’honneur).

Argaz, tammurt d tinzar, x tlata-ya min xef ttuɣa tettirar tudart umaziɣ. Argaz-nni i wer ɣer yelli ca tammurt, wer ɣer-s ca amkan di jjmaɛet, rni-d x-as mala ca n ijj zi jjmaɛet yegga ca n ḥajet wer teḥli, ttuɣa wessqen-t zi tmurt n ddcar, ddegg-a iqqar-aneɣ mecḥal ttuɣa tammurt tɛiz ɣer umaziɣ. S minzi, ufuɣ n tmurt ittegg ijj n leḥriq iqqseḥ s waṭṭas. Dini ijj n tɣuni temɣar jer umkan di tesusyulujit d taycit.

Timaynutin

C.Andic
C.Andic
Chahid Andich

Fser-itt