24.1 C
Nador
Ssebt 27 Yulyu 2024

Wi yexsen ad yini yini

Amezruy n Imazighen

Awenni-ya yettwaksi-dd zeg wasit n Amazigh.nl

Ijj n wudem n umezruy n Imaziɣen.

Hegel (1770-1831) yarra tiɣit i umezruy xenni yufa aqa marra timegga (facts) d wudmawen n izellifen imeqqranen (great personages) deg umezruy ameḍlan itɛaqqab d s imant-nnes tnayen n twalatin, maca ittu ad yarni aqa twalat tamezwarut igga amecnaw takesna (tragedy), twalat wis tnayen igga amecnaw tiseḍḥac. Iwalen-a sennej inna ten-usertan Karl Marx s yiles-nnes. Maca Marx simant-nnes ittu ad yarni aqa amezruy ɣar Imaziɣen s d tidet ad yili ittɛaqqab d tnayen n twalatin; maca s ujemmaḍ nneɣni.

Amezruy amezwar ɣar Imaziɣen tuɣa d tiseḍḥac, ssenni tus-d awaren-as takesna. Deg iyyar amezwaru, amezruy n Imaziɣen tuɣa xmi icarrec aked umezruy n midden ittɣima wudem-nnes iddar (Massinissa, Yuɣurṭa, Yuba I, Yuba II), deg iyyar aneggaru n umezruy (adaf n tqebbal n waɛraben, adaf n tmeslemt, adaf n Iciɛiyyen (Driss I), arbu n txancent ɣar l’andalus), marra manaya ittɣima d  tasekna, amec ttwaliɣ nec.

Ḥuma ad nessen min ɣar-neɣ d min war ɣar-neɣ, min illan d takesna d min illan d tiseḍḥac, ad nedwel ɣar deffar, ad nessemɣar rxeẓrat i ɣa issecnen tiɣit. Zic-nni, ak wadaf n Imaziɣen deg umezruy, d midden udfend ak idsen. Γar iḍ-a, war dasen- temmewc tlemmizt (opportunity) ḥuma ad xarrsen di tungit-nsen. Ifiniqiyen, udfen-d bellɣezdis n waman, usin-d twalat tamezwarut ad ggen tanezzawt. War d-usin ad qqimen niɣ ad kksen iẓewran n umezruy n Tmezɣa amec ggin waɛraben, sminzi ntaff izerfan n Tmezɣa amenni i qqimen di tmura i yiggʷjen x ilil acemlal.

Ticti wis tnayen tekked zi Roma, usin d nican ad ḥewwsen tammurt n Tmezɣa. Da i d ɣa iban umezruy n Tmezɣa s waṭṭas. War xseɣ ca ad iniɣ aqa amezruy n Imaziɣen netta d amezruy n Roma di tmura n Tmezɣa. Waxxa qqimen aṭṭas n iseggʷusa di tmurt n Lmeɣrib ameqqran, war iwiḍen ca ad ssrumen (romanized) imucan i xef ssarsen ifassen nsen, war illi amecnaw min ggin di tmura nneɣni. Waxxa qqimen ikruffan (remains), amecnaw tamdint n Walili (alili), maca war jjin ca timrirtin i ɣa iyezmen amezruy n Tmaziɣt. Uyuren ussan usin-d, kkin d awaren-asen aṭṭas n midden, maca umi d-xeccen waɛraben, min dawem ɣa iniɣ, war jjin taggizt war t serksen (turn upside down) ar ami niweḍ war nessin min nessawal ma Tmaziɣt niɣ d iɛuqqan n midden. Waxxa am nni teqqim Tmaziɣt teddar, amawal-nnes iqqim.

D tidet, amezruy n Tmaziɣt di tmurt n wafriqya immewc-as ijj n umellil (chance) imɣar, mli marra Imaziɣen ɣar-sen tilmect d tabarcant ad tili mmenzen di ssuq n ufatar (slave). X uxezdis nneɣni, mala neḥseb tira zeg ibuḍen n umezruy, neccin ad zzay-nneɣ war d ijji ca idlisen uran s Tmaziɣt nneɣ niɣ x tsekla n Tmaziɣt nneɣ.  Manaya war ixs ca ad yini aqa amezruy n uydud iqqen ɣar tira, minzi tasekla n uqemmum (tasekla tatlayt) nettat d aɣbal n usnuflu n tɣerma (civilisation), war illi amec inna Hugh Redwald Trevor-Roper, wenni itwassnen s wedlis umi qqaren “ussan ineggura n Hitler”.  Netta inna deg 1963 aqa Tafriqt war ɣar-s tuɣa ca amezruy qbel i temharsiwin (colonisations) n irufiyen (Europeans).

Amezruy n zic iqqar aneɣ aqa aydud tuɣa war yarsi s userway (perturbation) n midden. Imɣaren n Tmezɣa tuɣa ɣar-sen 2 n ibriden, ijj itawi ɣar irufiyen (tiseḍḥac). ijj n webrid ittawi ɣar ccarq (tasekna), Deg wakud n Irumaniyen, Imaziɣen tuɣa tcarqen ɣar Roma; deg wakud n tmeslent, tuɣa tcarqen ɣar tegzirt n waɛraben. Amezruy n Imaziɣen imsar-as amecnaw tamrart (asɣun), ijj ijebbed x ufusi ijj ijebbed x uzelmaḍ.  Xenni am cwarti-nsen, umi udfen Imaɣuliyen (asg. 1258) di tmura n waɛraben, war daysen jjin min ɣa inefɛen, Imaziɣen ttɣir- asen ad hnan, maca deg wakud d ijj  udfen-d  Iburtqizen ɣar tmurt n lmeɣrib.

Sennej i manaya, neẓra aqa amezruy n Imaziɣen tuɣa yal ass (always) mziyyar -s wadaf d wufuɣ n midden- x uɣezdis n tungit n umerzruy n Imaziɣen. Arni xaf-s, mli ma iban d ca n  umassan, asaḍ, amezray, di tmurt n imazɣan teqqnen t ɣar weẓwar n waɛraben. War netriḥ ca niggwej, mmis n Ɛebd-Krim arrint zi familiya n Omar bnu Lxaṭṭab! Wenni umi qqaren bnu Tumart arrin-t, qqnen-t ɣar <muḥamed n ɛebdellah ben waklid ben yamsel ben ḥemza ben ɛisa ben ɛubayd allah ben ḥassan ben lḥassan ben faṭima bent arrasul!> Ijj n twala sɣiɣ ijj n wedlis zi Nador umi i t ɣa ɣareɣ ufiɣ iqqar aqa marra ait buyeḥyi qqnen ɣar Faṭima illis n arrasul!

Mala nedwel ɣar idlisen imeqqranen, amecnaw “‪Les civilisations préhistoriques de l’Afrique du Nord et du Sahara” n Gabriel Camps, niɣ “Stone-Age prehistory: studies in memory of Charles McBurney”, niɣ “Archaeology and language, Volume 29”, niɣ “North Africa: A History from Antiquity to the Present” n Phillip Chiviges Naylor, wenni innan aqa Tamezɣa tirar ijj n temlilt temɣar di tmegga (asireɣ) n umezruy n Irufiyen, ad naff  waxxa amezruy day-s tsawent dayes taysart, dayes tiseḍḥac dayes takesna. Tiseḍḥac aqa twattunt, takesna (tragedy) aqa- aneɣ day-s, amecnaw tḥajit-nni umi qqaren <<turu da tatta>> yuf itt wa, iqeccar itt wa, issengʷ (issnenna) itt wa, icc itt wa.  War ntettu ca aqa wenni i t iccin d wenni i daneɣ ijjin ɛad aqa netseqsa ma ad necc s ufusi niɣ s uẓelmaḍ? ma ad nessizwar aḍar afusi niɣ aḍar aẓelmaḍ?

Mli nmun marra x uẓelmaḍ ad yili umezruy nneɣ melmi isliwlew tilelli.

Yura-t: Muhemmed Essanusi

Klika x-as: Adaf n irifiyen deg wemsiqḍi n iseppunya jer-asen

Timaynutin

Fser-itt