« Ini-dd « ralla buya », uca ttawi day-s
A dd-iniɣ tenni’ nu, maca tettwi-dd iḍes »
Zeg yezlan n Arif
« Ralla buya », d ij n tisit tesskan ij n uɣezdis zi tudert n irifiyen. Minzi, « aya rall aya rall, aya rall a buya », d ij n tniɣt, tettseɛɛaf izlan n irifiyen, di lferḥ niɣ lqerḥ. Kter ɛad, tettizwar-dd i yezlan, tettegg-asen abrid, ḥuma ad ɛdun x later n llɣa-nnes. S uya, qbel a dd-yeḥmel yeɣzar n yezlan di ca n wemkan di Arif, deg uraq mani ttwaqqaren yezlan, ittizwar-dd uzellif n yeɣzar, i yellan d ij n lqaleb, tḍeffer-it-idd lḥemlet n yezlan, tteṭṭfen-dd abrid-nnes, gguren-dd x leɛbar-nnes… Azellif-a n yeɣzar, netta d « Ralla buya ».
Yeqqar Xalid Buyeɛla : « Aya lall aya lall aya lall a buya’’ ttsemman-as irifiyen lmizan atenɛaci n yizlan, d ijj n lqaleb bennan x-as izlan, tteɛmmren zeg-s lxawi i ten-ɣa-yejjen ad xerrsen deg izlan d jjdid »[1].
« aya rall aya rall*** aya rall a buya »
D ij udenden, ittizwar-dd i yezlan, axmi i ɣer-s kessin ayt buyezlan d suyt myezlan leɛbar n llɣa. walli d wa d adenden waha i yellan di arif, d azellif n llɣa n yezlan, dinn tnayen nneɣni, nitni d :
« Aya leḥmam-inu *** aya leḥmam-inu »
« a lalla ya lalla *** a lalla buyani ».
Tnayen-a n idendinen, deg-sen ula d nitni tenɛac n igezzumen, am « Ralla buya », maca wer ṭṭifen ca ixf-nsen, ttwattun[2], di lweqt i di yerɣa yetri n « ralla buya », walli wi t-ɣa yesxesyen.
Manis dd-tekka « Ralla buya » ?
Kul ijjen mani itteqqen « Ralla buya », din wi ɣer-s isekkʷḍen s texzarin ttemraywant jer tḥajit d umezruy, din wi yeswaẓẓaḍen ɣer tuntrupulugt d tsusyulugt ḥuma ad yaf iẓewran n lalla buya, amen din aɣezdis nneɣni ittɛemmad x tesnilest ḥuma a dd-yessufeɣ lmeɛna n lalla buya zeg yiri n tzeyyat.
Yeqqar David M.Hart : aqa lalla buya, lmeɛna-nnes d ij n ulaɣi x « lalla » d « yemma » d « baba ». yeqqen udenden-a d yezlan i kid-s ittraḥen, i dd-ttqanṭarent tɛezriyin, ɣer tmeɣriwin, waxxa deg yij n tidet, nettaf-iten ula di ssabeɛ d imextan. Ttilint deg-sen texzarin ɣer yimal, d isitimen i ssitiment tɛezriyin i mulay d teslit.[3]
Maca xmi nettɛaqqab ɣer udenden-nni n lalla buya, wer deg-s nettif qeɛ later n ulaɣi x « yemma ». deg-s « lalla » d « buya », waxxa din ccekk deg tguri-nni taneggarut, ma d tidet lmeɛna-nnes d « baba ». mala wah, min ɣa yejjen buyezlan niɣ d myezlan, a dd-terḍel ij n wawal wer yettwiqqir di Arif (buya), ḥuma a t-ggen deg wemkan n yij n wawal yella (baba/ yebba) ?
Bac a nessen tidet n uya, wer tt-ittett ɣir yeyyar n tesnilest, i daneɣ ɣa ixebcen x iẓewran n tguriwin, ḥadar a daneɣ-yessides ɣer tidet. Deg uɣezdis-a, a dd-nesnewju taxzart n umerzu g tesnilest n Arif, Xalid Buyeɛla, i yeggin ij n usefsi i « Ralla buya », zemmreɣ ad iniɣ, yudes ɣer min nzemmar a namen, ɣer min nzemmer a zeg-s neksi. Yeqqar Buyeɛla :
« Maɣar wer tettili lalla Buya d ca nneɣni ? d ijj n weqlab i lmeɛna amezwaru n :
- Aya : nettlaɣa zeg-s ( aya sidarebbi-inu), ca n twalatin ɣer lebɛeḍ imaziɣen ideḥḥa d ‘‘ayu’’
- Lall : [radj] bab n … (lall n taddart)
- a : nettlaɣa zeg-s ( a baba)
- bu : bab n …. (buɣrum)
- aya : manaya (aya iɣari, anict uya, aya d uyin) »[4]
ittakkʷaḍ umerzu Buyeɛla ḥuma ad yini aqa « aya lall, aya lall, aya lall, a buya », Yezmer ad yili deg umezwar lla ttawyen-dd izlan-a x bab (niɣ lall) n wurar, n wi yeggin tawiza, n wi yesbedden atmun… »[5], renniɣ ɣer-s necc qqreɣ aqa izemmer ad yili d ij n uɛeyyeḍ s bab niɣ d lall n wurar, niɣ n ssabeɛ niɣ n imextan… lall niɣ bab n wegraw i yesmunen ayt bab n ddcar i yeqqaren izlan. Am uɛeyyeḍ-nni i tteggen di leɣramet : « di lxaḍar n lexwaḍer, di lxaḍar n baba-s n mulay… di lxaḍar n weltma-s n teslit… ».
Maca din tixzarin nneɣni, iwyen-tent-idd imerzuten di tentrupulgt d umezruy d tsekla… zeg-sent, min dd-yiwi David M.Hart i yennan x yiri n yijjen zeg yinni i das-tt-iɛawden : « aqa ralla buya teddakkʷal ɣer useggʷas n 1084, wami i dd-isug ujellid n imurabiṭen Yusef n Tacfin x temdint n Nkur, ireddej-itt. S uyenni, tirifiyin, ttuɣa sɣuyyunt di lwesṭ n tmessi d ddexxan, ttlaɣant x baba-tsent i yemmuten deg wemsinɣi : « a buya ». uca alaɣi-ya, beddlen deg-s awern i manaya, rnin deg-s « ralla », yedwel : « aya ralla buya » i qqaren lexxu deg wuraren[6] ».
Din wi yeqqaren aqa lewzen-a n ralla buya, yekka-dd zeg imisriyen iqdimen, i ibeddan i^gennijen-nsen s « ya layli », maca axarres-a wer das-iɛemmer bu azellif i umerzu Ɛumar Lqaḍi, i yennan deg wawal-nnes: « ma zeɛma irifiyen ɛemmer-s wer slin x usefru d uɣennej di Arif qbel ma ad ssnen imisriyen ? [7]».
Din ij n texzart nneɣni, zemmemen-tt aṭṭas n imerzuten, zeg-sen Ɛumar Lqaḍi, tusa-dd x yiles n « ccix Buzembu », yenna aqa « ralla buya » teqqen aked yij n temsart temsar deg umezruy n Arif, wami i ttuɣa irifiyen d ifellaḥen, ttɛicen di ledcur d tqebbal, ssegguren timeslayin n tudert-nsen s yexf-nsen. Ttuɣa tteẓẓun di jjmaɛet, mejjren di jjmaɛet, smunan lmacul d lɣillet di jjmaɛet, lḥasul, kulci s twiza. ɣer uneggar, beṭṭan lɣillet s tseqqar. Maca ttuɣa wer zemmren ad bḍan mala wer dd-yeḥḍir wemɣar n teqbilt. Ij n wass, ttuɣa merra munen x lɣillet, ɣer lexzin n teqbilt, ufin amɣar yeɛḍel, uḥren rajan walu. Cwayt, uca d nitni ad slen i wawal n yij n tḥenjirt, ttuɣa tettlaɣa x baba-s d yemma-s umi teẓra amɣar n teqbilt yeggur-dd. S lefraḥet-nnes, ttuɣa tettban axmi tettɣennaj, amen tettlaɣa : « lalla lalla, yemma yemma, baba baba ». uca dewlen jjmaɛet merra xezzaren jjihet n wemɣar, axmi i x-asen dd-tehwa lbaraka. Zi ssenni, bdan kessin deg-s merra idsen, kessin deg ulaɣi n tḥenjirt-nni s llɣa. iṭewwer ulaɣi-nni, alami i yedwel lexxu d :
Aya ralla ya rall *** aya ralla buya
aya ralla ya rall *** aya ralla buya[8].
Timarin-a, wer ɣer-sent bu ca n min tent-ɣa yesnejmen zi texfifin n ccekk, minzi meɛlik d tidet, amɣar-a ɣer-s ccan yemɣar anictuya, ili tzemmem twengimt n jjmaɛet isem-nnes. Wer iɛeddel, ijjen teffeɣ-dd « ralla buya » s ssibbet-nnes, wer x-as ɛeqqlen yewdan, wer ttɛiwiden isem-nnes i wayawya, zi jjil ɣer jjil. Manaya, ittejja timsarin-a, ad mraywant jer tḥuja d umezruy, wer din bu min ɣa yesseknen ila msarent nican, deg wakud d wemkan.
X lalla buya, ittseqsa Ḥasan Benɛqiya : « min texs ad tini ? ca n takuct (tarebbit) tettɛessa x uxemmem ? ca n twalati tesskan ɣer tcuni n umaḍal, di twalatin nniḍen, ca n twalatin nniḍen, tettɛerra-dd tidet n tmeslayin mamec llant, tesskan-dd taqsuḥi n tudert n yewdan.[9] Yessidef-aneɣ Benɛaqiya deg yij n uduxxil i zi ɣa nzug s yezlan ɣer iḍennaḍt wer yudisen, ɣer iḍennaḍt i umi wer yeɛqil ḥedd… yeqqar-aneɣ ḥadar ad ilin izlan n zik, smeɣɣaran zeg wakucen ideɣranen, tteqqnen aṭṭas ɣer leɛwayed, s uyenni sruɣan tfawt x min igerrwen aterras aked wakucen. Izemmar ad yili zi lweqt-nni, wa d ij n udenden i yessemɣaran zi Lalla Buya. S uyenni, din ij n trezzut x tcuni n takuct.[10]
Din wi yennan ɛawed aqa Lalla Buya ttuɣa-tt d ca n tjellidt n imaziɣen, di wi yennan aqa d Dihya. Maca mamec nessen, wer din bu ca n lḥajet deg umezruy tesskan d tidet ɣer temɣart-a tajellidt i yeqqimen tedder deg yezlan.
Lalla buya, d tarebbit (takuct), niɣ d tajellidt, niɣ d tamɣart d tasebḥant, niɣ, lalla buya, d alaɣi n tḥenjirt zegga i tezra amɣar n teqbilt… ina merra ttɣiman d ixarrisen, d tiḥuja, d aɛawed n temsarin yemra bac a naf min ɣa yemmlen tidet-nsent… ttɣimant d tiḥuja… d lherd… maca min dd-yiwi umerzu amesniles Xalid Buyeɛla, ittɣima, amen i ttwaliɣ, yudes ɣer tidet. D wenni d asefsi i nzemmar a t-neksi, a zeg-s negg… wer x-as nettiɣ, illa mala nufa ca n usefsi yemten x-as, izemmar a daneɣ-yerr x useqsi n iẓewran n lalla buya, s yij n tebridt tqad x ta. Amen ttwaliɣ, lalla buya, wer telli d tamɣart, ula d tarebbit, ula d tajellidt… d alaɣi, di lxaḍar n bu wurar (bu uya/ bu’ya), d lall n wurar (lall n uya).
[1] Xalid Buyeɛla : Lalla Buya, manis i dd-tekka ? – tifray.com
[2] Bac ad tessned kter x uya, dwel ɣer :
جمال أبرنوص، الشعر الأمازيغي الريفي التقليدي؛ بحث في النص والسياق، منشورات كلية الآداب، وجدة، 2017، ص. 52
[3] دايفيد مونتيكومري هارت، أيث ورياغل، قبيلة من الريف المغربي، دراسة إثنوغرافية وتاريخية، ج. 1، ترجمة محمد أونيا، ع.المجيد العزوزي و ع.الحميد الرايس، ط.2، جمعية صوت الديمقراطيين المغاربة، هولاندا، 2016، ص.284
[4] Xalid Buyeɛla : Lalla Buya, manis i dd-tekka ? – tifray.com
[5] Xalid Buyeɛla : Lalla Buya, manis i dd-tekka ? – tifray.com
[6] دايفيد مونتيكومري هارت، أيث ورياغل، قبيلة من الريف المغربي، دراسة إثنوغرافية وتاريخية، ج. 1، ترجمة محمد أونيا، ع.المجيد العزوزي و ع.الحميد الرايس، ط.2، جمعية صوت الديمقراطيين المغاربة، هولاندا، 2016، ص.284
[7] عمر القاضي، شعر أهل الريف على عهد الحماية، ط1،مطبعة باب الحكمة، تطوان، 2023، ص.118
[8] عمر القاضي، شعر أهل الريف على عهد الحماية، ط1،مطبعة باب الحكمة، تطوان، 2023، ص.119
[9] Hassan Benhakeia, distiques de la poésie rifaine (tradition et traduction), FPN, Nador, 2016, p.213
[10] Hassan Benhakeia, distiques de la poésie rifaine (tradition et traduction), FPN, Nador, 2016, p.214