25.1 C
Nador
Ssebt 28 Cutembir 2024

Tira d tsekla deg uxarres Amaziɣ aqdim

di tɣuri-ya, yeggur a nbedd x tarezzut i yegga umarezzu Afransis Paul Manceaux deg umeggaru n lqern tseɛṭac. D netta ittbeqqec x unhezzi n tira d tsekla deg Wafrika n yeẓẓelmeḍ. Tɣuri-ya nnes tbeṭṭa ikuden n tsekla deg uxarres Amaziɣ aqdim ɣer sebɛa n ikuden. D yina niteni:

Akud Apuniki

yyebda-dd wakud-a zi lqern 6 qbel tlalit ar lqern 2 qbel i tlalit. Da nessawal wami ila tella Kerṭaj d tanimant (indépendante). Tamdint-a ila ɣer-sen aṭṭas n idlisen d lektub i yuran s Tpunikt. Manaya qbel ma ad adfen Irumanyen ad reddjen Kerṭaj. S minzi Irumaniyen nitni ila wer qqiren ca s yiles-a wa, wer das-ucin ca ca n lhimmet d tameqqrant i yedlisen-a nnsen. S uya, Irumaniyen wcin idlisen-nni i ijelliden Imaziɣen, minzi imeggura-ya ila qqaren s Tpunikt. Jarkṭer Mikipsa (Micipsa). Inumidiyen ila qqaren idlisen lebda, jjin-ten ɣer-sen ar mani iffeɣ uḥewwas Arumani.

Jugurta [D.n Gabriel de Borbon,],

Zeg iwdan i yeɣrin idlisen-a a naf Afulay Amedraw (Apeulius) d Augustine d ujellid Amaziɣ Yuba wis tnayen. Mamec i ten-yeɣra ula umrezzu Aruamni deg umezruy Salluste. D ca n imerzuten ijyugrafiyen OIgrikiyen wami ila llan di Tefrikt. Ɛad wer nessin ca min dag-sen deg idlisen-a, minzi iweḍḍer-iten zzman, niɣ iḍeyyeɛ-iten uḥewwas ireddjen, iskemḍen idlisen-a. Maca qa din ca n idlisen i ttuɣa i dd-issiwlen x ca n idlisen i yuran s Tpunikt. Ad neydar zzag-sen :

  • Adlisen n Ibeḥriyen n Ḥanun (Hannon) i dd-ibanen di lqern n xemsa qbel i tlalit. Adlis-a nnes yegga-as « Ameggur n Ḥanun ». Dag-s issawal Ḥanun x min iẓra d netta ittekk Aṭlantik ar Sudan. Adlis-a sturjmen-t ɣer Tegrikt. Lux, aturjem-nnes ɛad yella, maca adlis anesli iweḍḍer.
  • Adlis n Hamilkun (Hamilcon) ula d netta d adlis n imegguren, nettaf Yuba wis tnayen ibedd x-as wami ttuɣa ittari tira-nnes x Mawriṭaniya taqdimt. Maca, wer iqqim ca adlis n Hamilkun, ula d adlis n yuba, iweḍḍer.
  • Adlis n Hiempsal deg umezruy. Zzag-s i dd-yeksi Salluste ixarrisen-nnes x imezdaɣ n Tefrikt taqdimt.
  • Adlis n Magon i yura x tfellaḥt d ikunumi n lkampawat. D ijjen udlis dag-s 28 izegnan, tturjmen merra ɣer Tlatinit.

Akud Agriki

Akud-a ibda-dd ula d netta zi lqern wis setta qbel i tlalit ar lqern wis tnayen n tlalit. Ttuɣa nessiwel qbel deg igeṭṭumen i yeɛdan ila Imaziɣen ttuɣa ttemsurrufen aked Igrikiyen zegga i dd-udfen imeggura-ya ɣer Kuriniya di Libiya n yiḍ-a. Amsurruf jar Igrikiyen d Imaziɣen wer t-ttuɣi ca di Kurniya waha, mac aula di Kaysarya di Mawriṭaniya d Kerṭaj.

Umi tewḍa tameggarut-a deg ufus n Irumaniyen aseggas n 146 qbel i tlalit. Ruḥen imedlas (intellectuels) Imaziɣen ɣer ccerq Agriki d Athéna. Dag-s ilemden tussniwin, Tafilusuft d iles Agriki. Nzemmer a dd-neydar zeg Imaziɣen-a Hasdrubal Akerṭaj (lqern wis 2 qbel i tlalit) i yellan d ijjen Ufilusuf d Maziɣ iraḥ ɣer Atina, yeḥḍer deg wegraw n Ifilisufen ula kṭer agraw n Karnyadis (Carnêadês). Xenni idwel d aselmad n Tfilusuft deg Watina. Xenni, ibedd x Tkadimit tamaynut. Alaḥsab min inna Diogène, ijjen zeg inemzruyanen n Tfilusuft taqdimt, nettaf Hasdrubal yura ca n 400 n idlisen merra s Tegrikt.

Afulay

Tugurt ɣer Atina bac bnadem ad isala tɣuri-nnes, tedwel d ijjen tnamit d tamassant tteggen-tt imeḥḍaren n tesdawyin di Tmazɣa. Di lqern amezwaru qbel i tlalit, yewwi-dd ajellid Yuba wis tnayen aṭṭas n imedlas d Igrikiyen ḥma ad sbedden anhezzi adelsan di tmurt-nnes. Xenni, lellcent tira Tigrikiyin di merra igran n tussna. Ajellid yuba wis tnayen ila yella zeg Igrikufuniyen. Yura di Tjyugraft, deg Umezruy, di tjerrumt d umezgun. Nzemmer a x-as nini ila netta illan d amezɣan d unemzruyan amezwaru deg uxarres Amaziɣ.   

Yuba yura di tẓuri, deg umezruy n Roma taqdimt, deg umezruy n Waɛɛraben d Imaziɣen. Ksin-dd x-as aṭṭas n inemzruyanen Ilatiniyen d Igrikiyen iqdimen. Monceaux yettwala-t d wenni issmedyan s tidet akud n tseka Tamaziɣt i yuran s Tegrikt.

Aṭṭas n imariten Imaziɣen i yuran s Tegrikt, a dd-neydar zzag-sen Cornutus de Leptis, (Lqern amezwaru), Fronto (Lqern wis tnayen), d Tertulianus (lqern wis tnayen) D uyempraṭur Amaziɣ Severus (Lqern wis tlala). Maca zi lwest n lqern amezwaru n tlalit, tebda Talatint d nettat i yetteṭṭfen amkan i Tegrikt deg iẓelmḍ n Wafrika. Zi senni, tebda tira s tegrikt, teddakkʷal s isuraf ɣer deffer.

Akud Alatini

Yebda-dd wakud-a zi lqern amezwaru n tlalit. Mala neẓra min urin Imaziɣen iqdimen, a naf azgen-nnes ameqqran uran-tt s Tlatinit. Tameggarut-a wer tt-ttuɣi ca d iles n tussna ɣer umezwaru-nni, mala nekker a tt-nesmqudda aked Tegrikt. Talitinit ttuɣa wer tettjebbed ca Imaziɣen bac a zzag-s arin. Waxxa irumaniyen ṭṭfen iẓelmeḍ n Tefrikt zi lqern wis tnayen qbel i tlalit, maca tira s Tlatint tebda s tnayen n lqrun menbeɛd. Zeg Imaziɣen imezwura i yuran s Tlatinit, nettaf Terentius d usṭrunum Manilius.

Akud n Ufalyasuf Amaziɣ Apulée Amedraw (Lqern 2)

Zi ssa, i ɣa tebda tira Talatint tlellec jar Imaziɣen, mamec tebda Tapunikt d Tegrikt tteffɣent yiger n tira s cwayt cwayt. Da, nessawal x tsekla Talatinufunit, i wer yerwisen ca di tseka Talatint. Zeg imariten imeqqranen nettaf Salvinus Julianus. D unjerrum Apollinaise de Carthage. Din ariṭuriki Frontin n Cirta. D umussnaw Apulée n Amedraw, bab n tḥajit « Asnus n wureɣ » D ufilusuf Akerṭaj Tertulien d inniḍen.  

Akud n Impraṭuren Ifrikanen

Amec yettwassen ila din ca n Imaziɣen ḥekmen Roma, ttuɣa-ten d Impraṭuren. Tnayen n twacunin min xef nzemmer a nessiwel. D amezwaru d isiviriyen (les sevères) d Igurdiyen (les Gordiens). Ina merra d irgazen n tsekla. Zeg Imariten yettwassnen deg wakud-a a naf :

  • deg usefru : Némésien d Reposionus d Sammonicus
  • di tjerrumt : Porphyron d Nonius Marcellus
  • Deg yigran-nniḍen : Minucius Felix d Arnobe, Lactance, Jules l’Africain, Commodien…

Akud n Augustine

Saint Augustine

Tira lellcent deg umeggaru n lqern 4 d beddu n lqern wis xemsa n tlalit jar kṭer di ddin, Tafilusuft n ddin. Minzi ttuɣa yekker ijjen umherwaḍ d ameqqran jar inni ttuɣa yellan aked Teglizt Takatulikt d inniḍen i x-as iffɣen. Ittsemma jar Augustine d Idunatiyen. Nzemmer a dd-neydar zeg iwdan imseddren deg wakud-a :

  • Arituriki : Victorinus
  • Anemzruyan : Aurelius Victor
  • Anjerrum ; Charisius
  • Servius le Mause
  • Macrobe
  • Martianus Capella

Akud n Iwindaliyen : 

Umi i dd-udfen Iwinidaliyen tamurt n Imaziɣen bdan Irumaniyen ttɛeqqaben ɣer deffer. Xenni, tedwel tira tudrus. Danita, drus n imariten i dd-ibanen, a zzag-sen dd-neydar :

  • Casius Felix i yellan d aḍbib
  • Cailius Aurelius i yellan d aḍbib
  • Pompée Le Maure i yellan d aseklan
  • Luxorius i yellan d azlawi
  • Darcontinus i yellan d azlawi

Akud n ibiẓanṭiyen

Di lqern wis setta, msaren aṭṭas n imxumbal, yuqeɛ dag-s ureddej kṭer zi lebni. S uya, tira deg wakud-a tedwel ɣer deffer aṭṭas. Maca waxxa amenni, banen-d ca n ismawen d imeqqranen ameknaw :

  • Priscien n Caesaria
  • Julianus
  • Victor n Tunes
  • Corippus

D ina d imaruten imeggura i yuran s Tlatinit qbel ma ad adfen Waɛɛraben ɣer Wafrika.

Timaynutin

C.Andic
C.Andic
Chahid Andich

Fser-itt