Aseqsi n tiɣit d taqfuli, d ij n useqsi yeqsaḥ a x-as nerr s tnayen n yiwalen, minzi wer nzemmar a tent-newzen am tiddi, niɣ leɛbar n warruḍ. Tiɣit temxumbel aṭṭas, maca waxxa amenni netteg tizemmar maḥend as-negg lmizan. Lmizan ittwassnen aṭṭas d IQ-Test, i zi nwezzen zeɛma tiɣit.
Maca mayemmi nettseqsa aseqsi-ya? Ad yili iwdan ttraḥen ɣir min tteṭmisen ? Imrezzuten llehmen i yewdan di ca n tmura, IQ-nsen ittraḥ ɣir min ineqqes.
Later n Flynn
Deg 1980 yenna upsikulug Anyuzilandi belli lmizan n tiɣist ittraḥ irenni mkul aseggʷs. Manya yiweḍ ɣer-s s lewzen i ttuɣa yegga iseggusa qbel. Maca awal-a wer dd-ittis aked useqsi-nneɣ. Lmizan n Tiɣisin yebda kṭer zi 100 n iseggusa zeg wami. Aṭṭas n tmeslayin i umi rrin taynit, am: cḥal n lweqt ittek utarras maḥend ad ifekk imxumbal n leḥsab, cḥal iɛqqel x yiwalen d imaynuten, axarres s lujik, d min yessen qaɛ di tussnawin marra. Itisten (tests) n yewdan marra, ssemquddanten ijj aked wenniḍen. Zeg-s ttwaɛqalen iḥenjiren yecḍaren, d yenni yeḥwajen wi kid-sen ɣa ibedden maḥend ad dewlen cḍaren.
Itisten-a leɛbar-nsen s tneqqiḍin IQ (Intelligence quotient), Flynn yufa di lweqt-nni, belli IQ yettmarni mkul aseggʷas s 0,3 n tneqqiḍin, waxxa yettbana-dd drust, maca di 100 n iseggusa qa d 30 n tneqqiḍin. Maca waxxa amenni urid aṭṭs, minzi 30 n ipunktuten, d wenni d lferq jer wenni iṭemsen qaɛ, d wenni yecḍarn aṭṭas. Maḥend wer dd-ttbinin nnumrawat uɛɛlan aṭṭas, ittwabeddal test mkul twalat.
Mayemmi ttmerni tiɣit?
Imussnawen aqqa-yen ɛad ar ass-a wer msifiqen x mayemmi ttmerni tiɣit deg yewdan. Din wi tt-itteqnen ɣer macca isebḥen. Isiman ɛad kṭer, minzi nitni tteḥʷajan macca d lemmliḥ maḥend ad iṭewwar walli-nsen. Macca n lemmliḥ tḥeṭṭa-ten zeg waṭṭanen, ataf alli ilehha aked yixef-nnes, maci aked umenɣi aked lehlak. Ɛad nhar-a ḥeṭṭu zi macca, beddant-as temɣarin xmi ttilin s ddiset, manayenni i ittɛawanen aṭewwar.
Zi min ittejjan tiɣit ɛawed ttmerni, d aɛdas n usistim n tɣuri, aṭṭas n iḥenjiren i ttuɣa deg ij n wakkuḍ deg-sen drust n tiɣisin, dewlen nhara ttɛawanen-ten di tɣuri maḥend ad cḍaren, ad lemden tussnawin. Mamec aṭṭas n yewdan dewlen txarrsen s lujik, terran x iseqsan s tussna. Manaya isemma-t Flynn “Lemnaḍer n umerzzu”, i ibeddan zik di temzgida, s trezzut di twafitin, d tirarin nniḍen itteḥʷajan tiɣit. Manaya itejja iwdan zemmarn ad sseɛdun IQ-test mliḥ, bla ma ad ilin cḍaren x lejdud-nsen.
I Lexxu? Neṭṭemmas niɣ nettiɣis?
Tarezzut s usistim n Flynn, tessemqudda itisten n yewdan marra, di legnus marra, x ij n wakud d ameqqran. Tufa belli iwdan di Tmura am Uliman, Fransa, Nnurwij, Nnemsa, Aglanzi, d Finlan , deg iseggusa yeɛdun, leɛbar n IQ-nsent, ya wer yuli ca aṭṭas am lebda, niɣ yenqes.
Nnurwij Teṭṭemmas s waṭṭs: Deg useggʷas n 2018 fsern imrezzuten Inurwijiyyen ij n trezzut, deg-s itisten n 700.000 n yewdan di 30 n iseggusa yeɛdun. Ufin belli zi ssebɛinat, ineqqes tnayen n ipunktuten mkul ɛecra-snin. Amenni ɛlaḥal ula di Finland, Sswid, niɣ Istunya.
Di tmura nniḍen am Uliman d Nnemsa, ttmerni ɣir di ca n yegran waha. Aglanzi i di ṭemsen iḥenjiren di min yeqqnen ɣer uxarres alujik, mmernin deg-s ipunktuten drust waha.
Maca timura am USA, ufin belli Later n Flynn qat ɛad yella. Qaɛɛad yettali nnumru n tiɣisin am lebda.
Mala neṭṭemmas, mayemmi?
Ɛad rezzun imussnawen x min yejjin Tiɣit tneqqes, minzi urid d ijj n lesbab waha izemmarn ad yili, maca ijt ksen-tt zeg webrid, Abeddel deg ujinum (Genome) n yewdan. Minzi abeddel-a wer izemmar ad yili deg ij n wakud d ameẓẓyan.
D ij n wefran nniḍen i zi nzemmar a nerr x useqsi-ya. S ibeddilen iweqɛen deg wamunen n Wuruppa. Iwdan i ɣer yella IQ yuder, ttarwen kṭer zeg yewdan i ɣer yella IQ yeɛɛla. Anict n iḥenjiren i ɣer yella IQ yuder, ittejja nnumru amerwassu n IQ lebda ad ihekkʷa. Maca ca n imrezzuten deg 2018 zi Nnemsa, iwḍen belli wanita ɛemmars ad yili lesbab.

Qqaren belli iwdan dewlen iɣisen di ca n yegran waha, xmi tteggen IQ-Test, ttawyen-dd mliḥ di ca n tmeslayin waha, minzi tiɣit tedwel di ca n tmeslayin waha. Manaya ttafen-t di trezzutin nniḍen. Minzi ass-a aṭṭas n ispisyalisten i yellan, fehhmen deg iger i xef ɣrin waha. Maca manaya itteg amxumbel deg igran nniḍen i yessehwan leɛbar n IQ. Ittawi-dd belli din igran di tussna qqillten yewdan-nsen.
Ɛawed din amsawal x usistim n tɣuri, ma yettraḥ ihekkʷa, s lesbab n tettiknulujt, i daneɣ ibeddlen Axarres, minzi ass-a wer neqqim ca nɛeqqel x tmeslayin, nedwel n tgoogler-itent, La d abrid wer yeqqim ca yeḥwaj lxariṭa, nedwel nettkal x Navi. Asexdem n ttilifunat s waṭṭas yessenqes-aneɣ di Taynit, d ttbat. Maca manaya wer ixess ca ad yini belli neṭṭemmas, Maca ibeddel-aneɣ mamek nettxarres, d mamek nettfekka imxumbal-nneɣ.
Ameggar n wawal, nedwel wer dd-nettiwi ixef-nneɣ di IQ-Tests, minzi neṭṭemmas, maca minzi nedwelniɣis di ca n yegran waha, nebda ɛawed nettxarres mamek nniḍen. Tarezzut i yeqqaren belli Later n Flynn wer yeqqim, zeg ij n lxezrat-nneɣni. Nettaf-itt tbedd x ddsas wer yemtin, ya sseɛdun x drust n yewdan, niɣ tettwagg x ca n yegran waha n tiɣit. Aked n Later n Flynn, aṭṭas n trezzutin i yeqqarn belli tiɣisin ttmernint s tettiknulujt, iwdan ataf ad rnin ad iɣisen.