25.1 C
Nador
Lḥed 15 Cutembir 2024

Dihiya, tagellidt-nni i ttuɣa yexsen ad tewseq Aɛraben !

Tameṭṭut-a, ila tetteḥkam x tqebbal Timaziɣin-nni i yugin ad ṭaɛent i iḥewwasen aɛraben. S lesnaḥ deg ifassen, tbedd deg wudem n tseḍmiwin n lxalifa, wer tessers ifassen-nnes ar mani i kid-s ggin iɛdawen-nnes aṭṭas n tḥilatin ḥuma ad tt-ɣeḍlen, waxxa terreẓ maca teqqim d zamul n tnezbayt.

Min ttuɣa teɛna Lkahina, tenni i yettwassnen s “tgellidt n Imaziɣen” i yella deg umeggaru n lqern wis sebɛa, tbedd deg wudem n legyuc ijehden n Imawiyen n Dimaceq i d-yusin ḥuma ad ḥewwsen Tamezɣa? Ijjen ḥajet i nessen mliḥ: awerni i ca n temrawanin x lmewt-nnes, tamɣart-a, i yella wer x-as nessin bu aṭṭas n tmeslayin ula d min teɛna netta nican, tedwel d zamul n tnezbayt tamaziɣt zzat i tɣellabit tasertant taɛrabt. Aṭṭas zi mani, ttuɣa tasekla tegga zeg usyuri-nnes ijjen umiyt i nettɛawad ar ass-a, aɛawed-a ma s tira niɣ s wancucen.

Marra min x-as nessen wer yeɛdi ca n iseṭṭiren, drus n isugam i tt-id-iydaren. Tinekri-nnes, ttuɣa-tt deg wakud n Ɛabdelmalik Ben Merwan (685-705) wenn ibnan lqubbet n Tesḍart (ssaxra) di Lqudes, argaz-a wa d netta issersen laḥedd i umenɣi uɣrim i ttuɣa icerrgen tampirt n tamawit zegga i yerna x iɛadawen-nnes. Yefreḍ tutlayt taɛrabt d iles d amaddud n tmessugurt, yerra ddewla d tanammast, iwekked ula x wudem-nnes “ameslem”.

Ijjen tɣewwaɣt qa tujed di Lawras

Errin-d [imawiyen] ɛawed amussu n uḥewwes-nnsen, i ttuɣa yebdan ca n uzgen n lqern zi mani, manayenni ttuɣa sbedden-t minzi ila din ɣer-sen ijjen ukrisis n lxalifa. Di Tmazɣa, imawiyen ttuɣa traḥ-asen Karṭaj zeg ufus (i d-errin Ibiẓantiyen) ula d Lqirawan amenni. Yewḍa umessersel n temdint-a, Ɛuqba Ben Nafiɛ, deg ijjen tsarrawt i das-yemdi Aksil, amerni n uɣewweɣ amaziɣ. Ttɛawaden ca zeg imkruniken ila Dihiya ttuɣa-tt d tayemmat n Waksil, teṭṭef lesnaḥ maḥend ad terr lḥarr x lmewt n mmi-s deg wannar n umenɣi.

Maḥend ad d-erren leḥkam n lxalifa x jjihet-a. Tessek Dimaceq deg useggʷas n 698 ijjen lḥakem d jjdid umi qqaren Ḥassan Ben Nnuɛman. Errin-d Karṭaj bla imxumbal, maca ttuɣa ɛelmen-as ila wer izemmer ad yeṭṭef tamurt mɣir mala irni Tamɣart n girra min xef munen Imaziɣen: d ijjen tmeṭṭut i yettkunen deg idurar n Wawras.

Di tḥuja n iḥewwasen aɛraben, lebda sselsaqen tareẓẓit n wegduden i yettḥewwasen ɣer temɣarin-nnsen. Maca, da Lkahina, xezzren ɣer-s am ijjen tmeɣnast n ddewla d umenɣi. Amen tettwala ila aɛrbaen bdan ttadsen-d, tessefsi iɣrem n Bagay, tixḍar nnit mani i ɣa yili umseksi, deg ijjen usaru waman mani i das ɣa semman “iɣzer n wekraẓ”, din i das-tegga ijjen treẓẓit d tameqqrant i Ḥassan Ben Nnuɛman i yrewlen amen t-ḍefren inni illan-nnes, ar jjihet-nni umi qqaren Berqa di ccerq n Libiya, mani i ttuɣa i das-ixess ad iraja aṭṭas n iseggusa maḥend ad d-asent tseḍmiwin-nniḍen zi Suriya ḥuma ad t-ɛawnent.

X yeffan-nnes, ssurent timẓin d zziyt

Teṭṭef Dihiya ca n 80 zeg waɛraben, ijjen zzag-sen qqaren-as Xalid Ben Lyazid, mani i d-tegga d mmi-s deg ijjen ficta mani i ɣa tessuṭṭeḍ, ijjen ameknaw Al-Raqiq, i ttuɣa yellan d asukritir n twacunt i iḥekmen di Lqayrawan di lqern wis XI, yettɛawad x mayen yemsaren amenni: tettegg lkahina ijjen uxelleṭ jer zziyt d temẓin i tettic i tnayen-nni n tarwa-nnes d Xalid ḥuma ad d-dewlen d awmaten. Ttsemman x-as Lkahina, minzi amek ttɛawaden ila ɣer-s ijjen jjehd n ugezzen ɣer Tmaziɣt-a tanita, tzemmer ad tessen min din deg yimal. Wami issekk Xalid i Ḥassan ijjen tebrat i yesnuffer deg uɣrum, tuca s lɣedran, tenna-asen: “ay arraw-inu, taxessart-nnwem aqa-tt di macca!” Amen i d-ittades lgic n lxalifa, ila tettraja lmewt-nnes, twessa Xalid ḥuma ad iḥama x aytma-s.

S ucewwaf-nnes i ikessi waḍu, amen i d-temmal tilelli tawetmant, teffeɣ ad temskesi, ad temneɣ ar mani i tewḍa deg “wanu n Lkahina”.

Ijjen ameknaw Lmaliki; ittxayal-itt teggur deg wawras, s ijjen n ukeccuḍ d apagan. Di leqrun-nni, iraqqen i yeqqnen ɣer wektay-nnes mmernin di Tmazɣa. Yemmal-d “lexyal aɛrab” ila tarwa-nnes dewlen d imselmen, d nitni i isnewjen iḥewwasen aɛraben, ssersen-ten x ixef n imnayen imaziɣen maḥend ad ḥewwsen ula d nitni min iqqimen zi tmurt n Tmazɣa. Tḥajit-a tatrajidit tesskan-d tanzabyt n Imaziɣen d wadaf-nnsen di Lislam, maca umi wer nessin walu xf tebyugrafit n Lkahina, manaya ittejja azzreg yexwa maḥend “ad xaylen” iwdan ca n tmeslayin wer nessin ma ttuɣa llant nican niɣ lla.

Di lqern wis XIV, yuf-as Iben Xeldun ijjen isem “Dihiya”, d ijjen teqbilt: Ijrawen d ijjen tjinyalujit.

Di lqern wis ɛecrin, terri-tt tasekla takulunyalt am ijjen Jeanne d’Arc d Tamaziɣt i ibedden deg wudem n waɛraben, mani udramaturj Adzayri Kateb Yasin (1929-1989) yura ijjen tmezgunt-nnes x umzaɣ-nnes x yegduden i yettwaḥewwsen. Udayen n Tmazɣa qqaren belli tecrek akid-sen ddin, amenni nnit Gisèle Halimi (1927-2020) tettwala dag-s ijjen tikunt d tafiminist.    

Yura-t: Cyrille Aillet (tasɣunt n Historia, N° 932, cutembir 2024, p: 48-49).

Timaynutin

C.Andic
C.Andic
Chahid Andich

Fser-itt