28.1 C
Nador
Ssebt 27 Yulyu 2024

Aselmed n tmaziɣt di Lmeɣrib; Iseqsiten i yennuffren.

yennuɣ wemherwaḍ x uselmed n tmaziɣt di Lmeɣrib deg waṭṭas n twalatin, deg iseqsiten itiqniten, d yemɛunnaj i ttafen yemselmden d temselmdin n tmaziɣt di sekwila tameɣrabit… Maca dinni iseqsan uglen, dinni ixubac ɛad wer deg-sen yeggi ḥedd afus, minzi kul ijjen ittawi ḥadur a wer das-dd-ittejjeɛ ca n ulefsiw zeg ilefsiwen…

Deg umegrad-a, ixḍareɣ ad sserseɣ afus x ca n iyezzimen nniḍen deg wazzerg n uselmed n tmaziɣt. A naggʷej cwayt x wemxetway deg yemxumbal itiqniten.

1- Man tamaziɣt i nrezzu a nɣer/ a nessɣer?

Amen nessen; ayt IRCAM uguren deg yijjen webrid n wessɣer n yijjen tutlayt tamaziɣt tmun, qqaren-as “tamaziɣt tameɣrabit”, niɣ “tamaziɣt n Lmeɣrib”. Asurif-a ttuɣa-t d akemmel x uxarres n umussu amaziɣ i ttuɣa yeccaten x yijjen turjit n tutlayt tamaziɣt d ijjt di Tamezɣa amen tekmel.

Axarres-a, ttwalan-t waṭṭas n yesnilsen imaziɣen, (zeg-sen Salim Chaker), am yijjen uhardef n tɣensa yemra bac ad yili di tidet. Minzi dinni aṭṭas n min ittbeddan deg wudem n turjit-a ḥuma wer tzemmer ad tili d tidet. D amezwaru, igmiren isertanen jer tmura i ittbeddan d ageddim ittneqrad deg-s usurif n wesmuni n tutlayt tamaziɣt di Tamezɣa. Wiss tnayen, jer tegrawin timeqqranin i yessawalen s yilsawen n tmaziɣt, wer dinni bu wemsefham. Mala msagaren iterrasen n ca n tegrawt tasnilest tamaziɣt, ittili wemsefham jer-asen waxxa ttemsebḍan di ca n tmeslayin d timeẓẓyanin qqnent s umata ɣer yemxumbal ifunitiken… Maca mɣar a kid-sen dd-yecrek taɣimit yijjen zi ca n tegrawt tasnilest tamaziɣt nniḍen, ittegg x-asen aɣil ḥuma a dd-reḍlen iles i zi ɣa awḍen ɣer wemsefham. Amecnaw mala imun ubeqquy d uqelɛi d uweryiɣel d ucebdan… waxxa ttemsebḍan di mamek i ssawalen, maca ttemsefhamen. Mɣar a kid-sen dd-yadef ca n yijjen zi Tafrawt s umedya, reṭṭle-dd iles n taɛrabt i wemsawaḍ ḥuma a zeg-s msefhamen.

Xmi neqqar aqa nexs a dd-nsaqar ijjen n tutlayt tamaziɣt d tameɣrabit, ittxessa a nessen min daneɣ yecqan di manaya? Mayemmi? Ma d ijjen usurif yebna x uxarres d amassan, ixeddem tamaziɣt, yezmer ad yili deɣya? Niɣ nettegg-it ḥuma ad nugur aked lxaḍer n ddewla, a das-nini aqqa-m nfessel-am-dd ijjen tmaziɣt x leɛbar-nnem, wer deg-s bu yemxumbal. Ijjen tmaziɣt ad teqqim lebda d tmaziɣt, maca ɛemmer-s ad teksi ifadden-nnes. Tamaziɣt i yellan d ijjen weqcur izewweq mliḥ zi berra, maca ɣer daxxel yexxwa…

Minzi min negga zi 2003? Nessufeɣ-dd ca n umeḥḍar yessen tamaziɣt-a n Lmeɣrib? Nessufeɣ-dd ca n umari niɣ d tamarit ttarin ungal niɣ d tanfust niɣ d izlan s tutlayt tamaziɣt tameɣrabit? Nessufeɣ-dd ca n yijjen itticc lexber di arraḍyu niɣ deg wetlibizyun s tmaziɣt-a tameɣrabit? Din ca n yijjen zi IRCAM yessawal s tmaziɣt-a n IRCAM? Din ca n tjerrumt n tmaziɣt-a n Lmeɣrib s tmaziɣt n Lmeɣrib?… Neggur ɣer 20 n iseggusa, Ɛad wer binent tefraz n tmaziɣt-a n Lmeɣrib. Ɛad aqqa-tt tettnexbaḍ deg uɛeddis n IRCAM, tugi a dd-tlul ɣer tidet, a tt-nettwala ssawalen-tt ayt bab-nnes, fehhmen-tt yinni i ked tt-ssewalen.

S uya, zemreɣ ad iniɣ belli asmuni n tmaziɣt di kul tagrawt tasnilest zi tegrawin timeqqranin, yezmer a dd-yas yehwen. Asurif-a yif asurif i di tugur IRCAM, n usaqar n yijjen tmaziɣt d tameɣrabit fehhmen-tt merra imeɣrabiyen. Minzi mala nexdem x wesmuni n tmaziɣin di kul jjihet, nḍemmen ijjen tisi tewjed, nḍemmen ɛawed ijjen webrid i di nrebbeḥ aṭṭas n wakud. Deg wemkan ma a nessiḥel ixf-nneɣ deg usefsi n wemsebḍi ameqqran i yellan jer tmaziɣin di Lmeɣrib, Nesmuna min ihewnen ad imun. Xenni mala a dd-yas ca n wesmuni ameqqran, ittas-dd nnit. Wer nezmir ca a nebda s min iqesḥen. Mala negga amenni, lexdenni neḥkem x yexf-nneɣ s weṭṭu.

2- Man asekkil i zi ɣa nari?

Aseqsi-ya zeg iseqsiten i zi ttnerwalen waṭṭas n yinni ittraḥen di lehwa n webrid n tfinaɣ. Mɣar a dd-yennejbed lḥess n useqsi-ya, qqaren-ak wer nezmir a nedwel ɣer deffar, lexxu negga min negga, Tifinaɣ yixḍar-itent ujellid…

Ttuɣa urig ijjen umegrad x wemxumbel-a, semmiɣ-t: “Tamaziɣt d useqsi n tira“. Ssiwleɣ deg-s mseqqem x yemxumbal n usekkil i zi ixess a nari tamaziɣt. Lexxu aṭṭas n yinni ittḥaman tifinaɣ, xezzren-dd ɣer-s d ijjen txabit tezdeɣ amezruy n imaziɣen. Mala newca deg-s afus, axmi newca afus deg umezruy. Maca nettu illa lexxu aqqa-neɣ arendad i tutlayt nrezzu a tt-dd-nesmutti zeg usures n tutlayt i itteddren x yilsawen waha, ɣer tutlayt i itteddren di tira, deg yeḍrisen. S uya, merra axarres i ɣa yilin, ad yili d axarres di tutlayt zi mant-nnes, kter zi min ɣa yili d axarres deg umezruy d tnettit. Amnus i ɣa neksi netta d wa: Asekkil-a ma d wa i ɣa ixedmen tutlayt-a niɣ lla? Mala yemmers useqsi-ya, axarres ittili yeqqen ɣer tutlayt walli ɣer ca nniḍen.

Minzi mala tusid-dd ad texzared, Asekkil n Tfinaɣ, yedder deg yeẓra kter zi 3000 n iseggusa, Ɛad ad yeqqim yedder. Wer x-as bu tiggʷdi, anict n min tella x yiles amaziɣ i ittraḥen ittmetta. Tifinaɣ, ass i di x-as ɣa nerzu, a tt-naf. Maca iles xmi ɣa iraḥ iruḥ.

Qqareɣ manaya, bac a neɣḍel min yuglen ɣer uxarres di tira n tmaziɣt, a nejj illa tamaziɣt weḥd-s, x-as i ɣa yemmers ddqel n uxarres di minzi i tt-ɣa nari, d min tt-ɣa yessufɣen di tira.

Necc amen ttwaliɣ, wer yelli min tt-ɣa ifekken di lweqt-a anict n usekkil alatan. Mayemmi? D amezwaru, nrebbeḥ zeg-s lweqt. Wiss tnayen, ɣer-s ijj n ddqel di tira n tmaziɣt, ttwarin zeg-s waṭṭas n yeḍrisen iseklanen. Wiss tlata, tirezzutin di tseddawitin n Lmeɣrib niɣ n Ddzayer, niɣ d tiseddawitin di Uruppa d Umarikan, tteggent tirezzutin x tmaziɣt s usexdem n usekkil alatan. Rni x manaya, asekkil-a ɣer-s ijjen temkant tuɛla di twengimt n imerrak, Asexdem-nnes di tira n pplayek, ittejja tamaziɣt ɣer-s ijjen wemkan yuɛla. Ameɣrabi xmi yessawal s ddarija, ittexs lebda a dd-yessidef awalen s tefransist niɣ s teglanzit ḥuma a dd-iban yuɛla. Xmi ittari, ittexs ad yari s tefransist niɣ s teglanzit ḥuma a dd-iban yejhed… S uya, aseɛqa i yettwaggan i tmaziɣt di pplayek, xmi i tt-tteggen lebda sadu taɛrabt, mala tettwari s usekkil alatan, tettili lebda ɣer-s ijjen wemkan yuɛla di tiṭṭ n wenni ixezzaren di plaka-nni, waxxa ttuɣa-tt sadu usekkil aɛrab…

Asekkil alatan, lexxu d wenni i neḥdaj mala themm-aneɣ tmaziɣt. Mala deg-neɣ amnus n ca nniḍen, iwa a nraja tagdurt n tfinaɣ al ɣa tenw x lxaḍer-nnes.

4- I umi ɣa nessɣer tamaziɣt?

Ttuɣa icedd awal Ircam aked lwizara n uselmed ḥuma xmi dd-ɣa yaweḍ 2010, ad ilin imeɣrabiyen merra qqaren tamaziɣt, ad tili ɛawed tmaziɣt tettwassɣer di merra iswiren n uselmed. Lexxu aqqa-neɣ di 2020/ 2021, ɛad tamaziɣt aqqa-tt tettemxetway di lebɛaḍ n sekwilat mfertakent, ca da ca diha. Ɛad aqqa ttemruccan yemselmden n tmaziɣt aked iselmaden-nneɣni x melmi ɣa adfen d melmi ɣa ffɣen d mecḥal ɣa xedmen… Tamaziɣt, zewwqen zeg-s iger n uselmed, qqnen zeg-s ijjen wexbuc i zi ttuɣa dd-ittekk ttcac. Lexxu manahuwa tamaziɣt aqqa-tt di sekwilat tettwassɣara, maca di tidet, ɛlayen wer din walu.

Aseqsi i din; Mayemmi wer dd-bdin i uselmed n tmaziɣt zeg usinan n usemdi d usinan n wesmutteg (Lycée d lkulij)? Asurif-a yezmer a daneɣ yessiweḍ ɣer waṭṭas n tmeslayin cnant i tmaziɣt. D amezwar, bac ad ilin merra imeḥḍaren n usinan qqaren tamaziɣt yehwen a ɣer-s naweḍ deɣya. Minzi a daneɣ xessen drus n yemselmden. Walli am uselmed amenzu i itteḥdajan aṭṭas n yemselmden.

Rni x manaya, imeḥḍaren imeqqranen deɣya ad ksin tutlayt d yelgamen-nnes, ttilin wejden ḥuma ad raḥen a tt-ɣaren di tseddawit. A nerni ɛawed, asewjed i dd-ɣa negg s manaya i yijjen tisi temten n imeḥḍaren i yeṭṭfen tamaziɣt zi merra iɣezdisa (tasekla, tasnilest, tadelsa, amezruy…) ameḥḍar-a ad iraḥ ɣer tseddawit ad yeḍfer tabridt n tɣuriwin n tmaziɣt amen ɣer-s ijjen lbagaj di tmaziɣt. Walli ad yadef ɣer tebridt n tɣuriwin n tmaziɣt amen wer ɣer-s walu deg uzellif x tmaziɣt.

Minzi, tamaziɣt di tseddawit, weḥd-s i ɣer dd-ittas umeḥḍar a tt-iɣer amen wer tt-yeɣri ca qbel deg usinan. walli am taɛrabt niɣ d tafransist niɣ d taglanzit niɣ d taseppanyut….

Asurif-a n usidef n tmaziɣt ɣer yeswiren imeqqranen deg uselmed, izemmar a daneɣ yessefsi aṭṭas n yemxumbal ula x tebridin n tɣuriwin n tmaziɣt di tseddawitin.

5- I sḥab lxarij wer qqaren bu tmaziɣt?

Kul aseggʷas, yesqada Lmeɣrib imselmden n taɛrabt ɣer tmura n Uruppa, ssɣaran dinni i tarwa n imaziɣen taɛrabt. Maca tamaziɣt i yellan d iles-nsen, wer dasen sqadin ca wi dasen-tt-ɣa yessɣaren. Manaye itteḥdaja ijjen ubeddi yemɣar la zeg imaziɣen n daxxel, la zeg imaziɣen i yella berra i Lmeɣrib, ḥuma ad tili ɣer imaziɣen tesɣart n uselmed n tmaziɣt i tarwa-nsen di sekwilat.

ɣer uneggar:

Bac ad teṭṭef tmaziɣt abrid-nnes nican, ittxessa-neɣ a tt-nexs. A nejj tarwa-nneɣ a tt-xsen. A nessen min das-ineffɛen ḥuma ad tedder, ad tili, ad tali…

Ɣer ɛawed: Tamaziɣt d useqsi n tira

Timaynutin

Ɛebdelwaḥid
Ɛebdelwaḥid
Abdelouahid Hennu

Fser-itt