24.1 C
Nador
Ssebt 27 Yulyu 2024

Asɣel abuyi deg wammud n “deg webrid ɣar tfawt” n Ḥasan Buԑezzati (2/2)

Tira: Sufyan Lhani

2.1.2. Amseḍfeṛ n kṛaṭ n tergalin.

G umseḍfer n 3 n tergalin msebḍant, nettaf taɣrayt /e/ tennuffer jar-asen, tettas-dd jar tergalt tamezgarut d tergalt tis snat (R[e]RR), gi tmeslayt-a nettaf amedya-ines deg wammud n Ḥasan Buԑezzati gi tqessist n “Muḥend”:

« Cekk d itri deg wjenna,

Ɣarneɣ wa(r  tɣ)edjid.. ».

G ufyir wis sin, nettaf taɣrayt /e/ tennuffer jar tergalt tamezgarut /r/ d tergalt tis snat /t/, uxa ittedwal-d:

[Cek d itri deg wjenna,

Ɣarneɣ wa(r [e] )edjid]

Da nettaf 6 n tifar g ufyir amezgaru d 6 g ufyir wis sin, uxa tticcen-aneɣ-dd 12 n tifar mix ittemrusa usɣel abuyi.

Gi ci n twalatin nneɣni nettaf amseḍfeṛ n tergalt tafrart d tergalt tussayt, ɣur-neɣ gi manaya amedya gi tqessist n “Muḥend”:

« Qa (d  cc)ekk ig ijjin,

Deg wḥewwas aṣemmiḍ.. ».

G ufyir amezgaru, nettaf taɣrayt /e/ tennuffer jar tergalt tamezgarut /d/ d tergalt tussayt /cc/, uxa ittedwal gi tira tasnesɣalt d:

[qa (d  [e]  cc)ekk ig ijjin

deggʷḥewwas aṣemmiḍ].

Da nettaf 6 n tifar g ufyir amezgaru d 6 g ufyir wis sin, uxa tticcen aneɣ dd 12 n tifar mix ittemrusa usɣel abuyi.

2.1.3. Amseḍfeṛ n kkuẓt n tergalin.

G umseḍfeṛ n 4 n tergalin msebḍant, dinn ict teɣrayt [e] tennuffer jar asent, tettas dd jar tergalt tis snat d tergalt tis kṛaṭ (RR[e]RR), nettaf gi manaya amedya g wammud n Ḥasan Buԑezzati gi tqessist n “S usekkil n tfinaɣ”:

« Asekki(l n  tf)inaɣ

Ԑemmaṛṣ ad ittwanti ».

G ufyir amezgaru, nettaf taɣrayt [e] tennuffer jar tergalt tis snat /n/ d tergalt tis kṛaṭ /t/, uxa ittedwal d:

[Asekki(l n [e] tf)inaɣ

Ԑemmaṛṣ ad ittwanti].

2.2. Amseḍfeṛ n teɣrayin.

Ammen nenna qa ict teɣrayt tetticc-aneɣ ict tfirt, maca amseḍfeṛ n snat n teɣrayin gi twinest tanedyazt izemmer ad aneɣ-dd iwc gi teɣri-nsent, niɣ g ubeṭṭi nsent asnesɣal, ict tfirt amux ig izemmer ad aneɣ-dd-iwc snat n tifar. Amseḍfeṛ a n teɣrayin, nessers as ula d netta ilugan ines ḥuma ur ssemxumbulen ameɣri gi mux d asent ɣa igg ad tent-iɣer, niɣ ad tent-ibḍa.

Nerzu g wammud n “deg webrid ɣar tfawt”, nufa 5 n wanawen n umseḍfeṛ n teɣrayin.

2.2.1. Amseḍfeṛ n teɣrayt “a” d “a” nneɣni (|a+a|).

Gi tesnesɣelt n Tmaziɣt n Arif, xmi tettemsagar teɣrayt “a” ag “a” nneɣni (|a+a|), luxdennit tettadef jar-asent tergalt “y”, uxa ttedwalent gi teɣri nsent d: [aya].

G ulugen a, ɣur-neɣ amedya gi tqessist n “amnus-nneɣ”:

« M(a  a)mmu iɣa neqqim

Nettetter tilelli? ».

S tḍefṛa-nneɣ i ulugen n (|a + a| = [aya]) nettaf amedya i dd-neksi zi tqessist n “Amnus- nneɣ”, ideggwel dages “ma ammu” ɣar [ma y ammu].

Maca nzemmer ad naf addad uslid g ulugen-a, uxa ad yili umseḍfeṛ n snat n /a/ itticc-aneɣ-dd umseḍfeṛ n snat a n teɣrayin n yijj n wanaw:

|a + a| = [a].

Deg waddad-a, tettili tmeslayt teqqen ɣar tzelɣa n yimal “ad” umi tettekkes teɣrayt /a/ xmi tt-id-zegguren kra n yiferdisen inejṛumen ig ittenfararen s /a/. Nettaf deg wammud aṭṭaṣ n yimedyaden n waddad-a uslid, ad dd-neksi zegsen amedya ya:

« mecḥal ɣa tekk tfawt,

treqq ḥuma ad texsi? ».

Da nettaf (ḥuma ad texsi) tettdwal-d: [ḥuma d texsi].

2.2.2. Amseḍfeṛ n teɣrayt “a” d teɣrayt “u” (|a+u|).

Xmi tettemsagar teɣrayt “a” ag teɣrayt “u” (|a+u|), aqa tettadef jar asen usekkil “y”, uxa ideggwel d: [ayu].

G ulugen-a, ɣurneɣ ijj umedya gi tqessist n “Tayujilt”:

« Teqqim d tayujilt

Tesrub(a  u)rawen».

S tḍefṛa-nneɣ i ulugen n (|a+u|=[ayu]) nettaf amedya i dd-neksi zi tqessist n “Tayujilt”, ideggwel dages “tesrub(a u)rawen” ɣar [tesrub(a y u)rawen].

2.2.3. Amseḍfeṛ n teɣrayt “i” d teɣrayt “a” (|i+a|).

Xmi tettemsagar teɣrayt “i” ag teɣrayt “a” (|i+a|), ittadef jar-asen uznaɣri “y” ig ittedwalen d targalt, uxa ideggwel umedya d: [iya].

G ulugen a, ɣur-neɣ ijj umedya gi tqessist n “taryazt”:

« Ar(i  a)y amezruy

Xef tidet d tlelli ».

S tḍefṛa-nneɣ i ulugen n (|i+a|=[iya]) nettaf amedya i dd-neksi zi tqessist n “Taryazt”, -ideggwel dag-s “ar(i a)y amezruy” ɣar [ar(i y a)y amezruy].

2.2.4. Amseḍfeṛ n teɣrayt “i” d “i” nneɣni (|i+i|).

Xmi tettemsagar teɣrayt “i” ag “i” nneɣni (|i+i|), ixess ad nexzer ɣar tergalin ig iḍefṛen taɣrayt wis sin; mala tḍefṛ-itt id yict tergalt, aqa “i” wis sin ideggwel d “y”, uxa itticc-aneɣ -dd [iy]. G ulugen a ɣur-neɣ deg wammud amedya zi tqessist n “amnus nneɣ”:

« Ad xaf(i  i)nin yetran

ad tini taziri ».

S usexdem-nneɣ i ulugen n (|i+i|=[iy]) n uḍeffeṛ n yict tergalt i teɣrayt “i” tis snat, nettaf amedya i dd-neksi zi tqessist n “taryazt”, ideggwel dages “ad xaf(i i)nin” ɣar [ad xaf(i y)nin].

Maca mala, taɣrayt /i/ tis snat, ḍefṛent-tt id snat n tergalin niɣ targalt tussayt, aqa taɣrayt a tettedwal d [ye], uxa amseḍfeṛ a n snat n /i/ ideggwel d: [iye]. G ulugen-a, ɣur-neɣ ijj umedya zi tqessist n “taryazt”:

« Mala neffer, nesqaṛ,

Ad nent(i  i)lm nneɣ ».

S tḍefṛa-nneɣ i ulugen n (|i+i|=[iye]), nettaf ideggwel dag-s “nent(i i)lm” ɣar [nent(i ye)lm] mindeg nettaf 6 n tifar.

2.2.5. Amseḍfeṛ n teɣrayt “u” d teɣrayt “i” (|u+i|).

Xmi tettemsagar teɣrayt “u” ag teɣrayt “i” (|u+i|), ixessa ad nexzar ɣar tergalin ig iḍefṛen taɣrayt tis snat amux neẓṛa g umseḍfeṛ n teɣrayt “i” d “i” nneɣni. Mala taɣrayt “i” tḍefṛ itt yict tergalt, qa taɣrayt “i” tdeggwel d “y”, uxa amseḍfeṛ nsent itticc-aneɣ-dd [uy].

G ulugen-a ɣur-neɣ deg wammud amedya zi tqessist n “amnus nneɣ”:

« Ma amm(u i)ɣa neqqim

Nettetter tilelli ».

S tḍefṛa-nneɣ i ulugen n (|u+i|=[uy]), nettaf ideggwel dag-s “amm(u i)ɣa” ɣar [amm(u y)ɣa].

Maca mala, taɣrayt “i”, usint-id kid-s snat n tergalin niɣ ict tergalt tussayt, aqa amseḍfeṛ- nsent ideggwel d: [uye].

G ulugen-a, ɣur-neɣ ijj umedya deg wammud, gi tqessist n “Ad ariɣ taqessist”:

« Aneɣ d tewc tilelli,

Am uɣeddu iṣfan ».

Uxa s tḍefṛa nneɣ i ulugen n (|u + i| = [uye]) nettaf ideggwel dages “uɣeddu iṣfan” ɣar: [uɣedd(u ye)ṣfan].

2.2.6. Tannayt:

Ur da ngi ci maṛṛa anawen n yemseḍfaṛen n teɣrayin, aqa nejja araq gi tɣuri-ya i wanawen i nufa deg wammud waha. S uya, ad izmer umeɣri ad iɣer, ag wakud, timsirin-nneɣ i dd- nessewjed i tmeslayt-a n wanawen n yemseḍfaṛen d tmeslayin-nneɣni i ɣur-sent iqqnen.

III. Asexdem n yilugan isnesɣalen x tqessist n “//////////////”.

Iqqim-aneɣ, tikermin i uqewweṛ n maṛṛa tumanin tisnesɣalin, ad nessexdem, x tqessisin n wammud, ilugan i dd-nessufeɣ zi tumanin a.

Nettwala ad neksi taqessist n “//////////////” maknaw d amedya mix ɣa nessexdem ilugan isnesɣalen, minzi taqessist a tusa dd teccuṛ s yimeslan imseḍfaṛen ig itteḥdajjan ad zegsen nessenta ḥuma ad nessers ameɣri, udem s wudem, ag tmeslayt n usegged asnesɣal.

Iqqar Ḥasan Buԑezzati gi tqessist ines:

« Ari ay amezruy,

Xef tidet d tlelli..

Ari ra xef waydud,

N umaziɣ arifi.

Ari xef yidurar,

Icehden x umenɣi..

War ‘tijji abeṛṛan,

Netta ad xafes yari.

Qa netta mli yufa

Ad ak yewc timessi..

Ad ak iqḍu aẓwaṛ

Ad ak iqqen  imi..

Ɣennej ay amezruy

Ɣennej s wul, ini:

“Acenyal n umaziɣ,

Ɣar ujenna ad yali”.

Sɣuyy deg wudm nsen,

War ttsidir iri..

In’asen: “d amaziɣ,

Zedɣeɣ da zi melmi..

War ssinɣ i trewla

War ssinɣ i tiggwdi”. ».

Ḥuma ad nebḍa nican tifar n tqessist a, nzemmer ad nerr tira tasenmarrayt n tqessist ɣar tira tamsislit mix ittemrusa ubeṭṭi asnesɣal arifi, amux ɣa nẓeṛ s wadday [nessexdam tacciwin () ḥuma ad nesken ɣar yisenfal ig imsaren i tira tasenmarrayt]:

[Ari (y) ay amezruy,

Xef tidet d (e) tlelli..

Ari ra xef waydud,

N umaziɣ arifi.

Ari xef yidurar,

Icehden x umenɣi..

War ‘tijji (y)abeṛṛan,

Nett(a a)d xafes yari.

Qa netta mli yufa

Ad ak y(u)c timessi..

Ad ak iqḍu (y)aẓwaṛ

Ad ak iqqen(n) imi..

Ɣennej(j) ay amezruy

Ɣennej(j) (e) s wul, ini:

“Acenyal n umaziɣ,

Ɣar ujenn(a a)d yali”.

(e)Sɣuyy deg wudm (e) nsen,

War (e) ttsidir iri..

In’asen: “d amaziɣ,

Zedɣeɣ da zi melmi..

War (e) ssinɣ i tr(u)la

War (e) ssinɣ i tiggwdi”.].

Nzemmer, s tarrayt-ines ɣar tira tamsislit, ad nebḍa tifar n tseddarin n tqessist-a, s uḍeffeṛ nneɣ i yilugan isnesɣalen, amux ɣa nẓeṛ s wadday:

[A / ri / ya / ya / mez / ruy,

Xef / ti / det / det / lel / li..

A / ri / ra / xef / way / dud,

Nu / ma / zi / ɣa / ri / fi.

A / ri / xef / yi / du / rar,

I / ceh / den / xu / men / ɣi..

War / tij / ji / ya / beṛ / ṛan,

Net/ tad / xa / fes / ya / ri.

Qa / net / tam / li / yu / fa

A / dak / yuc / ti / mes / si..

A / da / kiq / ḍu / yaẓ / waṛ

A / da / kiq/ qen / ni / mi..

Ɣen / nej / ja / ya / mez / ruy

Ɣen / nej / jes / wu / li / ni

A / cen / yal / nu / ma / ziɣ,

Ɣa / r u / jen / nad / ya / li”.

es / ɣuyy / deg / gʷud / men / sen,

Wa / rett / si / di / ri / ri..

I / na / sen / da / ma / ziɣ,

Zed / ɣeɣ / da / zi / mel / mi..

Wa / res / sin / ɣit / ru / la

Wa / res / sin / ɣi / tiggw / di”.].

Nettwala, s tarrayt-nneɣ i tira tasenmarrayt ɣar tira tamsislit d ubeṭṭi nneɣ asnesɣal i tira tamsislit x tifar, ila: kul afyir dag-s 6 n tifar, kul taseddart dag-s 12 n tifar. S uya nettaweḍ ad nini qa taqessist temmers, zi tseddart tamezgarut ar tseddart taneggarut, x usɣel abuyi bu 12 n tifar.

– Tagrayt:

Nzemmer ad nini, g uneggaru n tɣuri-ya tasnesɣalt, qa Ḥasan Buԑezzati, yuweḍ ad issers tiqessisin-ines x usɣel abuyi, s uya i nzemmer ad nini qa tawuri ya tejji-t ad yili zeg yezlawiyen itraren ig issersen tiqessisin-nsen x usɣel amensay n Arif…

Iqqim-ay ad as-iniɣ i uzlawi g uneggaru: iṣuṛaf ɣar zdat, asitem-inu ad yili yuweḍ wammud- inek ɣar tfawt mix tennid qa cekk g ubrid ɣur-s.

Timawin:

(1) ميمون الوليد، «الأغنية الشعبية في الريف: تاريخ وتجارب»، جريدة كواليس الريف، العدد 106، 1 يوليوز 2001.

(2) Xzer asuɣel id as nga i umagrad a:

Mimun Lwalid (2001), “Anennij anegdud n Arif: amezruy d termitin”, asuɣel Sufyal Lhani, Asit n “Tifray”, 31 ktubeṛ 2022, assaɣ: https://tifray.com/aɣennij-anegdud-g-arif-amezruy-d-termitin/

(3) Xzer asenked id as iga Muṣṭafa Buziyyani i wammud n “Ma ttɣir as qa nettu” n Lḥasan Lmusawi:

المصطفى بوزياني، تقديمه لديوان: الحسن المساوي، «ما تغيراس قا نتو..؟»، ط1، مطبعة فيديبرانت، الرباط، 2002، صص.3-5.

Timaynutin

Fser-itt