24.1 C
Nador
Ssebt 27 Yulyu 2024

Arruḍ… Wi t-idd-isaqaren? Melmi? Mayemmi?

Llan waṭṭas n iseqsan deg-sen aṭṭas n tiɣit, srusan-ten-dd iḥenjiren imeẓẓyanen xmi ttkumasan ttekksen taggut x tiṭṭawin-nsen ḥuma ad ssnen amaḍal. Srusan-dd iseqsan-a, maca wer ssinnen ca illa rbun iqendaren n taqsuḥi, wer tettiwḍed a x-asen terred al ɣa tcuqed ibriden ma d ibriden deg yegran n trezzut d wexbac x tidet, ḥuma ad tawḍed ɣer min yellan d wenni d netta. Zeg iseqsan-a: “Wi dd-isaqaren arruḍ”?

Waxxa d ijj useqsi ittban yehwen, maca wer daneɣ-ittiwi ca ɣer uberreq am “Manis i dd-tekka ddunit?”, Wer daneɣ ittiwi ca ɛawed ɣer uxenduq i daneɣ ɣa yessemxumblen deg waṭṭas n texzarin, uca qqnent ɣer ddin niɣ ɣer tmessna… am “Wi dd-ixelqen rebbi?”. Dijjen useqsi yehwen, ittenneḍ x yijjen twengimt wer temxumbel ca. Maca wer das-ṭṭifen yirkyulujiyen azellif n ufilu alami d iseggusa imeggura.

S uya, ma irḍen yewdan imezwura ilem n lewḥuc, amen nettxarres?

Imedyaten n yewdan imezwura. Tateswirt: wilko.hardenberg

Min yellan d aɛeffan; arruḍ ifessi, wer ittɣimi bac a naweḍ a nxemm mamek nnes. Lkettan deɣya ifessi, ittraḥ. Temsar-as am weksum-nni azzdad i dd-yennḍen i yexsan n bnadem. Maca waxxa amenni, intruppulujiyen d yirkyulujiyen wer bedden x tarezzut d wenbac di muḍa n warruḍ ɣer yewdan iqdimen qbel i umezruy.

Qbel i luluf n iseggusa, iwdan ma ttuɣa ɣer-sen arruḍ?

Melmi i yirḍ bnadem arruḍ i twalat tamezwarut? Ula d ijjen ma yessen melmi nican. Maca yezmer ad yili jer 100 alef al 500 alef n iseggusa, ɛlaḥsab mamek ttwalan yintruppulujiyen. Arruḍ amezwaru saqaren-t-idd s tmeslayin qqnent ɣer ugama; Am yilem n lewḥuc d wafer n tsejjura d yexsan d yejɣal… Ttuɣa ttaglen-tent ɣer rrimet, niɣ bekksen-tent. Ufin imassanen ijjen tsegneft saqaren-tt-dd s iɣess. Manaya yeqqar belli iwdan iqdimen xeyyḍen arruḍ 30 alef n iseggusa zeggami, mala drus.

Arruḍ i dd-yewḍan deg ufus n imassanen, ittɛaqqab ɣer iseggusa wer iggʷijen ca aṭṭas x zzman-a i di nettɛic. Ufin ca n tsila xedment s weqcur n tsejjura, di Origon, deg Umarikan. Tisila-ya i ɣer yella ca n 8000 n iseggua di lɛumur-nsent zeggami ttwaggent. Amen ufin di Misar ijjen čamirt terqem s wedmam n lluban, ittɛaqqab lɛumur-nnes ɣer ca n 6000 n iseggusa. Rni x manaya, arruḍ n “Ötzi” i yellan d ijjen uterras yettwaf deg idurar n Alp, deg yijjen wemkan di tmurt n Uṭalyan qqaren-as Senales. Adfel iɛawen argaz-a bac ad yeqqim ca n 5000 n iseggusa. Ufin ɣer-s ca n tsila n ccerk d rrbiɛ, d yijjen ukebbuḍ n ccɛer n lewḥuc, d yijjen userwal n ccerk, d warruḍ nneɣnit n daxxel, yexdem s ccerk.

Mayemmi nyarreḍ arruḍ?

Aṭṭas n imunen n tgemra di lɛahed atrar, am tqebbal n Nuer di Ssudan n yeffus, irrḍen drus n warruḍ, axmi walu qeɛ. Manaya yezmer a zeg-s nettwala belli ḥeṭṭu n rrimet, wer yelli d ssibbet i yellan weḥd-s awarn i usaqar n warruḍ. Imken iwdan imezwura yeḍra-dd ɣer-sen uxarres-a bac a dd-saqaren asedḥi, bac ad ssren ixf-nsen amen neqqar. Maca yeqseḥ bac a naf ca n min daneɣ ɣa yawyen a nɛemmed x uxarres-a aneggar, a nini aqa d wa i yellan d tidet.

Dini ijjen uxarres nneɣnit ittawy-aneɣ a nettwala belli imunen n tgemra saqaren-dd arruḍ bac ad ḥḍan ixf-nsen zi tesmeḍ. Am ca n tqebbal deg Umarikan n yeffus, i iyarrḍen arruḍ di ca n lweqt, gguren d iɛeryanen di ca n lweqt nniḍen deg useggas.

Imezdaɣ imezwura n Umarikan. Tateswirt: Bell, Charles Milton

Mala ttuɣa tuɛɛryent maɛlic, mayemmi bdan yewdan ttalhaten ɣer warruḍ?

Din ca n ssibbat i yejjin iwdan ad xarrsen a dd-saqaren arruḍ. Di lweqt n wedfel, bnadem yezmer ad yejmed, ad yemmet s tesmeḍ, mala wer yufi ca n tduri a deg-s yiḥma. Itteḥdaja ɛawed min x-as ɣa yesselqan akmaḍ n tfukt deg imukan yeḥman. Waxxa amenni, ɛad ca n imunen n tgemra ṭṭfen di tuɛɛryent. Manaya yeqqar belli bnadem urid isaqar-dd arruḍ bac ad yeqqim yedder.

Iwdan n lexxu ɣer-sen arrimet wer zeg-s ca, d tuqlilt x mamek ttuɣa lejdud-nsen imezwura. D manaya i t-ittejjan ittekk deg-s usemmiḍ d leḥmu d merra min dd-iɛeddun, uca yeswaẓẓaḍ bac a dd-isaqar aṭṭas n yeklusay n warruḍ. S uya, nettwala iwdan yerrḍen arruḍ mseqqem ḥuma ad ḥḍan ixf-nsen zi tesmeḍ. Maca min ɣa nini x yewdan iqdimen?

Arruḍ d tdelsa

Arruḍ yesleqqa leḥmu d tesmeḍ, amen yesleqqa x bnadem zeg wezɛaf n ca n ifiɣran niɣ d tiqqest n ca n ibeɛɛac. Maca walli d manaya waha, arruḍ nettaf-it yesskann ɣer uɣezdis adellsan d uɣezdis amunan n yewdan. Zeg warruḍ waha, nedwel nezmer a nebḍa jer yewdan; Mindi xeddmen, d mamec llan, d min dasen-itteɛjiben…

Yedwel warruḍ d ijjen tisit tesskan-aeɣ udem n wenni i t-iyerḍen. Nkessi x-as ijjen uxarres, x ddin-nnes, d tdelsa-nnes, d tussna-nnes…

Argaz d temɣart d uḥenjir zi “Inuits”. Tateswirt: Ansgar Walk

Lejdud-nneɣ, ttuɣa nnumen reccmen di rrimet-nsen tiggaz. Maca zegga i dd-saqaren arruḍ ḥeṭṭan zeg-s ixf-nsen zi tesmeḍ, ufin illa walli mayemmi ɣa zewwqen rrimet-nsen s tiggaz, a x-as ggen arruḍ sennej. S uya, bdan ttzewwaqen arruḍ. S uya, yebda warruḍ yeqqen ɣer yijjen wudem n tdelsa, bla ssibbet i nniḍen i yejjin bnadem isaqar-it-idd. Yedwel warruḍ yesskan-aneɣ min yeɛna uterras.

S uya, nettaf wer yehwin ca bac a neffeɣ deɣya x temrarut n useqsi n imeẓẓyanen, i yeqqaren “manis i dd-yekka warruḍ?”, niɣ “mayemmi arruḍ?”. Ijjen tidet weḥd-s i ɣer niweḍ; teqqar belli arruḍ iɛawen-aneɣ aṭṭas deg isuraf-nneɣ deg umezruy. Iɛawen-aneɣ di ḥeṭṭu n yexf-nneɣ, niɣ di tdelsa-nneɣ.

Tura-t: N. Ḥanan
Yesmezɣ-it: Ɛ. ḤENNU

Ɣer ɛawed: Qbel ma a dd-saqaren tayri, adwal ɣer isuraf n lemlak deg umezruy.

Timaynutin

Ɛebdelwaḥid
Ɛebdelwaḥid
Abdelouahid Hennu

Fser-itt