24.1 C
Nador
Lḥed 7 Yulyu 2024

Anẓar s yiẓra x tmurt d tziri.

Tissfay n isefḍawen d yiẓra. Qbel i 800 mlyun n iseggʷusa, ttuɣa tamurt d tziri, beddent deg udem n lbumbat, mala nexzer aklasi n lmeɛden d yiẓra yellan di tziri. Izemmer ad yili d aftutti n ca n yisfeḍ yemɣer yujer 100 kilumit. Iẓra‑ya ttuɣa leqfen taziri d tmurt ad ggen jer 30 ar 60 n twaratin kter zeg yenni/wenni yenɣin idinasuren. Tussna teqqar, mli wer lli d iẓra‑ya, ataf muḥal ad nessen tudert di mamek i tt-nessen rexxu.

isefḍawen
(Fuṭu: Murayama/Osaka Univ.).

Zi lebda weṭṭan‑dd zeg ujenna: Amzruy n tmurt izemmem aṭṭas n isefḍawen, mkul ijjen anict i yemɣer. Tiyyita‑ya iwyent‑aneɣ‑dd ca n tmeslayin ttuɣa wer da llint, zzag‑sent ca n minzi texleq tudert. Zik, ttuɣa tiyyita‑ya neqqent, teggent arwina di tmurt. Am ticti n Chicxulub, i yemsern 66 melyun iseggusa zeggʷami. Lweqt-nni, qqaren imussnawen, ad yili d ca n isfeḍ day-s 10 kilumit, yewta deg uzgen n tegzirt “Yucatan”, yarwina tamurt tekmel. Ar mani wer ijji zeg idinisuren ɣir later.

Amzruy‑nneɣ deg iḥubaḍ n tziri

Tiyyita‑ya, jjint later di tjyulujit. Maca min yemsern zik, di raggʷaj n imelyunen n iseggusa, wer zzag‑s yeqqim ca n later. Minzi tamurt tbenna ixef‑nnes, tettbeddel, ittek xaf‑s wenẓer, asemmiḍ d wajjaj. tesseɣmmay, tettecmiḍ, twedder limert n waṭṭas n isefḍawen. Maca tamddukelt n tmurt, wer xaf‑s ittek min ɣa yweddren ca.
Taziri wer ɣer‑s ca ajenna am wenni tmurt, wer ɣer‑s min xaf-s ɣa yesselqan, s uya yeqqim dag-s later n min xaf‑s yekkin. S minzi nettat tudes tamurt, min xaf‑s ɣa yekken, ataf yekka x tmurt. Suyenni mala neɣra x later dag‑s jjin isefḍawen, ad nessen min yekkin la x tmurt.

Planetary Science Group di tsdawit n Osaka, tfessel ineɣmisen n usatilit n Jjappun “Kaguya” i yunnuḍen x tziri zi 2007 ar 2009. Ɣrin 59 n iḥubaḍ i yujern 20 kilumit di tiyru. Cḥal ullɣen iḥufer‑a, d cḥal zegʷami llan, d wenni i dasen ɣa yinin tidet n isefḍawen‑nni xa‑s yekkin.

Mamek qqaren imussnawen, zi min ɣrin zeg ineɣmisen n “Kaguya”, mala drust, dinni tmenya n tḥufer xelqent deg wakud d ijjen, zzag‑sent la d tenni umi qqaren kupernikus (dag‑s 100 kilumit) . Tarezzut deg iẓra i senni dd‑yemmeksin zik, d Data n usatilit, d tinni i yejjin imussnawen iwḍen ɣer leḥsab n 800 melyun n iseggusa.

Aṭṭas n taynit i lbumbat‑a!?

Mamek qqaren imussnawen, min yemsern 800 melyun n iseggusa zegʷami x tziri, urid x tziri waha yemser:
La d tamurt tbedd i lbumbat‑a i d-yehwan zeg ujenna deg udem. Temɣer-nni dag‑s x tziri, tejja‑t ad dag‑s cuqqen aṭṭas n isefḍawen. Later n tfettuyin n isefḍawen x tziri, d wenni yejjin imussnawen iwḍen ad ssnen cḥal qaɛ n isefḍawen yekkin x usistim‑a n tziri/tamurt. Isefḍawen-a 30 ar 60 n twaratin i zi ujren Chicxulub.

Izemmer ad yili icuqq di tmurt ca n yisfeḍ iwezzen ar 50 milyar kilu. mamek zemmren ad ilint d tifettuyin n ca n yisfeḍ dag‑s 100 kilumit, zegg inni di yella hidrujin d lefḥem.

Maca anẓar‑a n lbumbat, min ixess ad yini degg umeẓruy n tmurt d tudert‑nnes? Ɣer wass-a, dinni aqemmar waha x tidet. Min yettwasen? Tiyyita‑ya imsaren deg wakud umi qqaren “Cryogenium” (720-635 mlyun iseggusa ). Dinni i yebda ijjen ubeddel di tabyulujit: Imikruben di lebḥer, kkin‑d zzag‑s imudar nniḍen.

Imussnawen‑a ttwalan belli waxxa isefḍawen‑a iwyen-d arrwina, d tmessi, maca ad ilin swizan ɣar wṭewwer n tudert. Ad ilin iwyen‑dd akid‑sen Phosphor.
“Min nufa yeqqar belli, min ttuɣa yellan di lweqt-nni di lebḥer n tudert, aṭewwer- nnes yudef dag‑s min yekkin d lbumbat x tmurt” i nnan imussnawen.

Tala: Osaka University, Nature Communications, doi: 10.1038/s41467-020-17115-6

Ɣer ɛawd: Tudert deg Ubinus (Venus)

Timaynutin

Aqelɛi
Aqelɛi
Abdelmajid Akalai

Fser-itt