24.1 C
Nador
Jjemɛa 26 Yulyu 2024

Tmiṭulujit tamaziɣt : Imdunen d laryaḥ (4/4)

Ali El bohammouchi

Imaziɣen am wagduden izaykuten n dduniyt ttamnen s tillawt n ij n umaḍal innuffer wer t-nettwili tteddren deg-s imeɣnawen nnuffren, zedɣen deg iraqen imallasen, mkul twalat imeɣnawen-a ttadfen-dd tudert n wefgan teggen-as imxumbal, timukrisin d tɛenkrifin, ssadafen-t di tiggʷdi d weḥbaḍ. 

Tawalit n Imaziɣen i imeɣnawen-a tbeddel aked wakud s iḍis n twalitin nneḍni (tiṛumanyin, tifiniqin, timselmin). Imeɣnawen-a deg-sen yenni wer zi tteggʷden midden am iɛessasen n yexxamen, deg-sen iɛeffanen d ugniden ɣer-sen iḍis d wezdir.

Imeɣnawen-a ɣer-sen aṭṭas n wassaɣen di tutlayt tamaziɣt am[1] : 

Laryaḥ, imdunen, idakalen, imenḍren, iherkeṭṭusen, id wajeɛkik, iɣeẓnen, ayt berra, tar ism, ag amaḍal, willi ur itwidaren, wid ur icwin,…

Asmyallay-a issefsay amsebḍi din jar tudart n yewdan d tenni n imdunen :

 IwdanImdunen
MaccaTamariɣt
Tenʷa
Tamessast
War tenʷi
AraqIzdeɣ
Awal
Amegru
Ixla
Asusem
Afrid/ Amdan 
AswuriAswuri n leqcuɛ
Afusi
Tagit xef leqcuɛ
Aẓelmaḍ
AkudAzilTameddit

Lexxu a dd-nidar ca n imdunen ittwassnen di tmuṭulujit tamaziɣt d tmeskirt-nsen :

 Taserdunt n imeḍlan 

Zeg imeɣnawen ugniden iqqnen ɣer tmeḍlin nettaf taserdunt n imeḍlan niɣ tagmart n isemḍal. Nettat d ijjen umeɣnaw ɣer-s talɣa n tserdunt tettɣerra iwdan ataf a xa-s nyen ɣer umeggaru tneqq-iten[2].

Umiy-a ɛad iddar din iwdan ttamnen zeg-s, tarezzut tefsus deg wantirnit ad tafed abarru n ibidyuten n yewdan n yiḍa qqaren aqqa ẓrin taserdunt n imeḍlan s tmeddit tuzzer-dd x-asen.

Aẓur n tserdunt-a d ijt temɣart tecna aṭṭas, tetwamsex tedwel ammu minzi yemmut wargaz-nnes, truḥ teffeɣ teɣder-it qbel ma ad tekkes afrag[3].

Taserdunt-a tetteṭṭes aked yenni yemmuten s uzil, tetteffeɣ-dd s tmeddit ataf ad takar, ad tezwi irgazen, a ten-teksi kid-s ɣer tmeḍlin, qqaren aqqa nettat tneqq irgazen waha minzi d nitni d amentil zi tetwamsex[4].

Ajḍiḍ abarkan

Di Arif d Sus ttegʷden x usegmi di kkuẓmraw n wussan-nnes imezwura[5], zeg ijjen wejḍiḍ d aberkan a das-t-ibeddel i yemmas niɣ ad deg-s yegg takemmawt (ad t iḍarr). Ajḍiḍ-a itraḥ ɣar isegman nni ɛad war isɣemyen tiɣmas. S uya wer ttejjin asegmi waḥdes min ma yemsaren, wer das-tetterri yemma-s s weɛrur[6].

Di Taqbilt n Iduska di Tarudant, wer zemmaren ad jjen asegmi iṭṭes deg uraq war ɣar-s bu usalas (ssqef) ḥma wer t ikessi wejḍiḍ abarkan, ula d aṛṛuḍ-nnes war t-ttejjin ifsar awerni uɣelluy n tfukt adu yetran.[7]

Di Taqbilt n Imeɣran mala yehrec usegmi s tmessi qqaren-as d ajḍiḍ aberkan i das-yunnḍen.[8]

 Imaziɣen n Nfusa di Libya ttlaɣan as i wejḍiḍ-a tanɛuct, nettaf ɣer-sen ijj n tenfust temmal-aneɣ aẓur-nnes. Teqqar tenfust[9] : Ijt n temɣart truḥ ɣer tmeɣra tuwwi akid-s memmi-s ameẓyan, aḥenjir-a zeg wami kides yudef netta ittirar isɣuyyu. Uca nnant-as temɣarin nneḍni a x-as tenheḍ ad yesqar, waxxa amenni wer yesqar ca manaya i tt-yejjin ad t-tewwet al lami idas-yemmut jer ifassen-nnes, timɣarin umi ttuɣa t-teccat ittru, nitenti teḍṣant xaf-s s weṭnaz. Awarni manaya tru x-as yemma-s aṭṭas, tekkes-dd tamelfa (addal n uzellif d abarkan) tegga-tt, tedwel d ajḍiḍ d aberkan, zdat ma ad tḍu tenna-sent i temɣarin aqqa ad tneɣ tarwa nsent ad tent-tesru amen ttsrun, ad xafsen teḍsa amen ggint nitenti. Zisseni idwel mani ma tufa ca n usegmi iṭṭes di tzeqqa n taddart niɣ di berra, teṭṭaw tenɛuct sennej-nnes, ihellec usegmi-nni irenni ca n wussan drus uca yettmetta.

 Qqaren di Nfusa d Leqbayel d ca n temnaḍin nneɣni di Tmezɣa aqqa ajḍiḍ-a ikessi talɣa n twukt (muka), s uya ḥettan isegman nsen zzays ttegʷden xmi i das teslan, minzi twukt d ajḍiḍ d aberkan ntesla-yas s tmeddit.

Merɣriḍu

Di Arif din ijj n umiy itwassen s Meɣriḍu, netta d ij n wejḍiḍ wer ɣer-s bu tefras ula d udem, ittlaɣa-dd x yiwdan ixes, wenni i x dd-ɣa-ilaɣa ittemsar-as ca d aɛeffan. Ajḍiḍ-a ɣer-s tizemmar meɣrent, wer tzemmared ad tesned min ittegg d mamek ittegg ataf ad ineɣ yenni xef dd-ilaɣa.

Iqqar uduktur Mustapha El Ghadiri aqqa aẓur n Meɣriḍu netta d iman n iniɣi ittwaneɣ s umuttel iteffeɣ d itlaɣa d x twacunt n umenɣu.[10]

Deg ayda amiwan arifi, mala teslid i Meɣriḍu ilaɣa-dd x-ak wer xaf-s tterra, minzi mala tennid-as “aa”, iqqar-ak : “war dd-xak itiweḍ nhar”, uca tettmettid zdat ma ad iɛdu wass. Mala tennid-as : “anɛam”, iqqar ak : war d xak ittiweḍ ɛam”, uca tmettid deg useggʷas-nni.[11]

Bukebbas

Bukebbas, Buɛebbaz, Buxebbas, Butlis niɣ Buɣeṭṭaṭ s ddarija. Yina maṛṛa d assaɣen (ismawen) n yijj n umeɣnaw zi tmiṭulujit tamaziɣt netta d assefru i ijt tunamt tettemsara i yiwdan di tirja-nsen.

Bukebbas d amdun itteṭṭef atarras yeṭṭsen zeg iri isɣufa-t ittekkes deg-s aneffut d wawal xmi i das dd-ijebbed iles s ufus.[12]

Di ca n tullisin qqaren aqqa Bukebbas ikessi tawila n ca n utarras d awtem ittas-dd ɣer tḥenjirt-nni ittexs deg iḍes-nnes, xmi dd-ittas yenni di taddart itteṭṭefiten d wuṭṭus (ḍes d azegrar) itejja-ten war teslin war tikin aked walu zi min das-itemsaran i wenni ɣa dd-yusa bukebbas.[13]

Tameggarut

Deg umeggaru n trezzut-a, xseɣ ad iniɣ aqqa tamiṭulujit d umiyen d tneqqisin n Imaziɣen tetticc-aneɣ lxezrat ɣer umezruy antrubuluj amaziɣ, temmal-aneɣ mamek ttuɣa ixezzar umaziɣ ɣer tunamin i temsaran deg umeɣrad d man iseqsan i ttuɣa yesrusa d man twarritin dasen yewca. Asɣella n tmiṭulujit tamaziɣt d trezzut deg-s issbuɣlu tasekla tamaziɣt, itteqqen Afgan Amaziɣ ɣer iẓuran-nnes.

Nzemmar a nzemmem tinnayin-a:

– Imaruten d imerzuten Imaziɣen war urin ca deg iger n tmiṭulujit tamaziɣt s tutlayt n tmaziɣt, s uya negga tizemmar d timeqqranin ḥuma a nessuɣel min ittwarin s tutlayin tiberranin, deg usuɣel-a nufa imxumbal n ca n tawalin war tent-nufi deg umawal amaziɣ, s uya ineslisen imaziɣen ttraja-ten twuri temɣar deg iger-a.

– Kṭer zi min zemmen imaruten deg iger n tmiṭulujit tamaziɣt immeksi-dd zi temnaḍt n Leqbayel d Sus, manaya isrusa xaneɣ tamesteggart ittejja-neɣ a nesseqsa ixf-nneɣ : min newca i Arif d tussna tarifit? Mayemmi war nssenti a nzemmem agla amiṭuluji n arif zdat ma ad iweḍḍar aked wakud ?

– Umi nekker ad nerzu x iwdan imeqqranen itteɛqalen x tenfas n arif nufa aṭṭas zzaysen mmuten, yenni iddaren war tɛiwiden ca tinfas i tarwa-nsen minzi ttwalan ddegga ḥaram wer t-ittexs wakuc ( s lxezrat-nsen nitni).

Tinnayin a maṛṛa war deg-neɣ ssenhezzent walu?! al melmi ɣar neqqim ifassen-nneɣ kerfen zzat i wagla-ya adelsan ittweḍḍaren amen nxezzar? war netteg bu ca n usurif maḥend a nessenjem min nzemmar a nessenjem?


 [1]محمد أوسوس، كوكرا في الميثولوجيا الأمازيغية ضمن منشورات م.م.ث.أ، مطبعة المعارف الجديدة 2008، ص 154 

[2] E. Laoust, Etude de dialecte berbère de Ntifa, op.cit., p 311.

[3] www.kabbos.com/أساطير-أمازيغية

www.arabicpost.comبغلة القبور وعروس المطر.. إليك مجموعة من أغرب الأساطير المغربية [4]

[5] Kkuẓmraw n wussan tamezwarut n usegmi qqarn as di Sus « Tigḍelt ».

 [6]محمد مستغفر، مظاهر من طقوس الاجتياز في تنشئة الطفل الأمازيغي، الدورة الرابعة لجمعية الجامعة الصيفية، الثقافة الأمازيغية بين التقليد والحداثة، ص 270 

 عائشة العويون تافوكت، “أزّان أداسكو” ،جريدة تاسافوت، العدد 44 لشهر فبراير 2006، ص13.[7]

 [8]محمد أوسوس، كوكرا في الميثولوجيا الأمازيغية ضمن منشورات م.م.ث.أ، مطبعة المعارف الجديدة 2008، ص 151 

[9] Tzemmit Asil zi Nfusa deg usit n tawalt : www.tawalt.com

 [10]ميمون أمسبريذ، قراءة في دراما أمازيغية: مسلسل مغريضو. هسبريس بتاريخ 25/05/2021 

[11] Asagem d amiwan: ict temɣart zi Ayt tuzin.

 www.maghrebvoices.com بوغطاط’ أو ‘بوتليس’.. ‘جني الليل’ الذي يخنق المغاربيين[12]

www.k36.ma [13] أسطورة بوغطاط: اسبابها وكيفية التخلص منها 

Timaynutin

Fser-itt