16.1 C
Nador
Larbeɛ 19 Mars 2025

Tifawin x ca n yesmawen d “iqdimen” di Arrif.

Ɣer-neɣ ca n yesmawen di Arrif, wer x-asen nessin ca min xsen ad inin. Ina d ismawen n tqebbal niɣ d ismawen n yewdan (ttekneyyet-nnsen) d ismawen n imukan s umata.

Wer nessin ca mliḥ, minzi imxumbal i d-tesrusa Tmaziɣt am ijjen yiles d aqdim, yeqqim d awal. X manaya, maḥend a nessen lmeɛna ca n wawal ittas-d yeqqseḥ, minzi wer nettessen ca tadyukrinit n yiles-a s tefruray.

Din aṭṭas n yesmawen di Arrif, ɛad tteḥwajan abeqqec maḥend a nessen lmeɛna-nnsen nican, ameknaw “ibeqquyen, Tuzin, Yeznasen…”. Am ddegg-a n yesmawen, kessin ijjen furma d taqdimt. Din, zeg imussnawen n yiles i yeggin tizemmar-nnsen maḥend ad adsen ad fehmen ca n lmeɛani n yesmawen am Salem Chaker (1983).

Deg umegrad-a, nekkes-d zeg umegrad-nnes i yura “La langue berbère à travers l’onomastique médiévale : El-Bekri” ismawen n tqebbal d ibilajen ila yellan di Arrif, d yenni i d-yeydar Lbekri deg udlis-ines.

Aqqa-awem setta n yesmawen i yeqqnen ɣer Arrif:

Bades: Wa d ijjen yisem; ila ttsemman zzag-s yewdan, maca di Arrif, netta d isem n ijjen temdint ila ɣer-s amezruy-ines. Isem-a dag-s amyag /BD/ aked umeqqim /S/. Ixes ad yini bedd akid-s, ma izemmer ad yini amyag “bedd” danita asiwzi? Maca ijjen ameknaw Salem Chaker, yettwala ila /bad/ d yisem.

Twunt: D ijjen yisem n wemkan aqqa-t deg Ayt Sɛid, maca d isem i yellan mani mma di Tmazɣa, nettaf dag-s ismawen am taggunt niɣ tahunt, lmeɛna n wawal-a ixes ad yini tasḍart tameqqrant.

Tamsaman: Aṭṭas n wawal i yettwannan x lmeɛna n isem n teqbilt-a Tarifit, ar luxa wer din bu ca n ḥajet teqqar-aneɣ min txes ad tini nican. Salem Chaker, yettwala belli isem-a maci n ca n bnadem, maca d ijjen ḥajet d tajiyugrafit, tettas-d ad aneɣ-tesnumel amkan mamec yegga. Kter zi manaya yeqqar ila isem dag-s “t-ams + aman” mala merra idneɣ nessen min ixes ad yini awal n “Aman”, maca wer nwekked ca s uzgen amezwaru n yisem-a. Ma d ca n yisem i yexsen ad yinin ca, neccin wer t-nessin, niɣ d amyag n “ames” (salir) niɣ “ums” (être). Min ixsen ad yini ila izemmar ad yini lmeɛna n Temsaman : tammurt i yettamsen aman, niɣ d tamurt i yellan s waman. Isem n Temsaman, yerwes s waṭṭas deg ijjen yisem-nniḍen umi qqaren Tigaman.

Ayt Werteddi: Wa d isem i yeksi ijjen uzgen d ameqqran s min ittwassnen luxa s “Iqelɛiyen“. Deg umezwaru, isem-a, ittawi-d cwayt deg “Weryaɣel” Minzi s tnayen-nnsen beddan s unabaw (négation) /wr/ zi senni dinni teddi. Ittban ila asekkil amezwar zi te-ddi d anemmal n twetemt (indice de personne), senni ɣer-neɣ amyag (ddi) ɣer umeggaru. Izmer ad d-yas zeg wemyag ddu = ugur, zeɛma “tenn wer yuguren mani”, mamec Chaker yeqqar ɛawed ila amyag-nni ad yili yewḍa zzag-s ca n usekkil am ndi, mdi min ixsen ad yini ila “tenni wer isilin ca“.

Ayt Weryaɣel: Ula d isem n “Weryaɣel” i yellan d isem n ijjen teqbilet i yellan di Arrif, ibedda s /wr/ i yellan d anabaw (négation). Xenni, da ɣer-neɣ amyag n /ɣl/ i yellan d ijjen uẓwar s Tmaziɣt ɣer-s aṭṭas n lemɛani am : “ẓer, dwel, raja…” Chakel yeqqar, ila izemmer isem-a ad yini : wer y-aɣul; wer d-idwil ca. Niɣ Ayt n “wenni wer d-idwilen ca” mala nxes a nini s ijjen wawal-nneḍni.

Ayt Yeṣliten: Wa d isem ila ttlaɣan x “Ayt Tuzin d temsaman luxa”. Amek nessen ila asekkil n /ṣ/ aẓwar-nnes d /ẓ/. X uyenni, nzemmer a nenṭeq isem-a s “Ayt Yeẓlaten”. Ittban-d isem-a imsebḍa x yeẓlyten, amezwau d anemmal awetman ye+amyag, wis tnayen d amyag n “ẓly”, i yexsen ad yini “bḍa” di lmeɛna n (distinguer). Min ixsen ad yini ɣer umeggaru “wenn x-asen yemsebḍan, wenn x-asen yuɛlan…”

Timaynutin

Fser-itt