24.1 C
Nador
Ssebt 27 Yulyu 2024

Min yeɛna Arif bla Tamaziɣt?

Ittwaḥsab yiles d nnekwet n yewdan i t-yessawalen. minzi yesdurri ij n tudert tulleɣ, wer izemmer a tt-yeksi (s tefraz-nnes) illa yiles-nni wenni, s mamek i t-ssawalen ayt bab-nnes. Xmi i ittmelqa urifi aked urifi, a das-yini yijjen: “iwa…?”, a x-as dd-yerr wenniḍen: “iwa aqa tettwalid!”… Amsawal-a s wawalen d iquḍaḍen, yerbu iḍuran n lemɛani d tebratin, ɛdunt di mamek i dd-yenṭeq umezwaru “iwa”, d nnefs i kid-s dd-yugem, d mamek i x-as i dd-yerra wenniḍen s wawal d aquḍaḍ, yeskef taykit d wesḥisef n “iwa” i das-dd-yenna umezwaru, yesfesy-itt d tabrat tettwafham nnehla aḍewwel d usunneḍ n lherd aṭṭas. Argaz amezwaru i dd-ineḍqen s “iwa”, am wi yeqqaren deg wawal-nnes: mamec tufid rray, matta-cekk, matta tizemmar,…?” tawarrit n wergaz wiss tnayen, i di yenna: “aqa tettwalid”, axmi i deg-s yeqqar: Aqqa-yi mamec i dayi-tessned, mamec i dayi-tettwalid, am lebda, wer ibeddel walu… Kter zi manaya, din tabrat teffer, teɛdu deg wemsawal-a, tabrat teqqar belli tnayen-a i yessawalen, din aṭṭas n min icerken jer-asen, aṭṭas n taykit tɛeddu adu wawal amen wer tt-dd-yider yiles.

Iles (tutlayt) deg-s tudert, wer yelli bu d awalen nettemsawaḍ zeg-sen waha. Iles am ca n lḥeyyet tedder, deg-s iẓewran, ttazzlen deg-s iḍammen. Iẓewran-nni qqnen jer wenni yessawalen d wenni i itteslan. Ass i ɣa yemmet yiles i zi ttemsawaḍen (iles-nsen), qeṭṭwen yiẓewran i yeqqnen jer-asen, lexdenni sɣatan-dd ɣer wi x-asen ɣa iseddqen idammen; swaẓẓaḍen ɣer yiles n midden i ɣa yeksin amkan i yiles-nsen.

Bac a nezzelz taɛejjajt x wemkan i yellan ɣer yiles (tutlayt), i yellan d ij n pusitu yeccur s taykitin, yeccur s tebratin sɛeddunt min wer izemmar illa yiles-nni wenni a t-yesseɛdu… A nxarres di ca n urifi ittɛic di Uzbakistan, mani wer yeggi ca n twala di leɛqel-nnes illa a din yemsagar aked urifi am netta. Ɛdun iseggusa d wussan, uca ad isel ij n wass i ca n yijjen yessawal aked yemma-s deg utilifun s tmaziɣt n Arif… Lexdenni, axmi i yufa lkenz, axmi i dd-ilul zi jjdid. Waxxa ɣa isel i yewdan n umaḍal merra ssawalen zzat-s, wer das-dd-ittis ɛemmers am wawal n tmaziɣt-nnes i yesla lexdenni, deg yij n tmurt wer yenwi illa deg-s ca n yijjen yessawal tamaziɣt. Lexdenni, aqqa-kenniw din a txarrsem min ɣa yegg wergaz-a i yeslan i urifi-nsen yessawal s tmaziɣt di Uzbakistan, mani wer yenwi ɛemmers illa a din yili yijjen yessawal tamaziɣt am netta!

Mayemmi i dd-ssizewreɣ s manaya, bac ad ggeɣ ij n wegmir x uxarres i yeqqnen iles (tutlayt) ɣer wemsawaḍ waha! iles yeɛdu s waṭṭas awalen i ittraḥen ttasen-dd jer uqemmum d umeẓẓuɣ ḥuma ad yili wemsefham. iles yujer manaya s waṭṭas. Iles d txabit yennuffer deg-s wesneflul (l’ibdaɛ) n lejdud; merra amawal i dd-saqaren yewdan n zik, d wawalen yemmuden i ssexdamen, d lemtul, d lemɛani, … merra manaya, d ij uɣezdis yeqqen ɣer tudert n bnadem, tettakid am ca n lmanet jjin-ac-tt-dd lejdud, mala tettuffed ewc deg-s afus. Iles netta, temsar-as am yiman n yewdan i t-yessawalen, i x-as dd-yekkren (ayt bab-nnes), ass i di t-ɣa weddren, ddakkʷalen weddren ula d nitni, ddakkʷalen bla iman, bla tifraz…

A dd-nedwel ɣer tidet n yiles n tmaziɣt n Arif. Aṭṭas n ubeddel i yemsaren. Ttuɣa irifiyen ddren tamaziɣt, ddren zeg-s. Arifi zi dd-ɣa yekker netta yessexdam iles-nnes, ittemsawal zeg-s, ar ɣa iraḥ ad yeṭṭas. Ttuɣa arifi di Arif, yessawal illa tmaziɣt, ittesla illa i tmaziɣt, xaḍi xaḍi xmi ɣa isel i cwayt n taɛrabt, ɣer ca n lefqi, niɣ ɣer ca n wemsebrid.

Lexxu, yemsar waṭṭas n ubeddel. Zegga i ffɣen iḥewwasen, Lmeɣrib yemmutti bac ad yili d ij n ddewla d tatrart, ɣer-s lfusinat d sekwilat d ipulisen d idiwaniyen d ijerdamiyen… Rni x manaya, tandint tkumasa tettett udem n ledcur cwayt s cwayt, aked iseggusa d wussa, tedwel ddarija (taɛrabt) tettegg ddḥas x tmaziɣt, yedwel urifi yessexdam tnayen n yilsawen, iles-nnes (tarifit); yessexdam-it aked twacunt d imeddukkal d yewdan i yessen, iles n teɛrabt (ddarija); yessexdam-it di sekkwila d lfusina, aked ipulisen, aked idiwaniyen… Yedwel urifi ɣer-s tnayen n yilsawen deg uqemmum, deg yij n tmurt ttuɣa deg-s ij n yiles waha, cwayt s cwayt, dewlen deg-s tnayen n yilsawen. Manaya, ittawi ɣer yij n wemɛutrus jer tnayen-a n yilsawen, irenna (iɣelleb) deg-s yiles i ɣer tella ssulṭa, iles n wegdud i yeddren leqrun, werten-t x lejdud, yeddakkʷal di tiṭṭawin-nsen d ij n yiles wer isekkʷi, wer yesɛeddu i pplaka n rebɛin!

Manaya, yewca-neɣ-dd ij urifi (arifi i yeɣrin) wer izemmer ad yessiwel s tmaziɣt bla ma a tt-icermel s wawalen n taɛrabt, waxxa yessen awalen n tmaziɣt, yeddakkʷal urifi i yeɣrin, yessawal s tmaziɣt i umi ɣa yefhem yijjen d “aɣerbi” kter zi min das-ɣa-tefhem ca n tḥennat wer tessin i teɛrabt! S umedya; yedwel urifi yessawal ammu: “nettwajad da di cckel-a nniḍali, bac a nessiweḍ rrisala-nneɣ i lmeɛneyyin bi l’amr, a dasen-nini annahu necci mestaɛeddin a nettaxed kull lxuṭuwat ttesɛideyya bac a dd-nentazeɛ lḥuquq-nneɣ”.

Rni x manaya, ij n wagla d ameqqran zeg umawal arifi, ittmetta aked yewdan i ittmettan. Amawal n trifit i yessexdam uterras n 80 n iseggusa, yemsebḍa x umawal i yessexdam uterras n 30, yemsebḍa x umawal i yessexdam uḥudri n 18, yemsebḍa x umawal i yessexdam uḥenjir n 9 n iseggusa… Kulma nemmutti zi jjil ɣer jjil, amawal ittraḥ ittekk di tjerrat, ittraḥ yettwattu, ittwedder…

Aked uɣezdis n umawal, din izlan d tḥuja d twafitin… manaya wer yeqqim ittenneḍ jer irifiyen, s uya, iruḥ yij uɣezdis d ameqqran zi tsekla tamiwant i ttuɣa yeṭṭfen iles n tmaziɣt n Arif, yusa-dd deg wemkan-nnes weklasi-nneɣni n tsekla di lektub d wetlibizyun d ibidyuten…, aklasi-ya deg-s taɛrabt d tefransist waha. Manaya, yeshekkʷa tandut n taɛrabt di lmizan iɛebbren ilsawen, deg yij n ssuq n ylsawen tedwel deg-s tmaziɣt wer ɣer-s bu ubalur, wer x-as iḥesseb ḥedd…

Lexxu, mala nexzar di tidet n yilsawen i ittennḍen di Arif, a naf belli taɛrabt tettbuɛ cwayt s cwayt ḥuma a tessufeɣ tmaziɣt ddher ddher, a das-teṭṭef amkan. Lexxu, irifiyen wer zemmren ad ssiwlen tamaziɣt-nsen tqad, tarwa n imaziɣen di Arif wer ṭṭifen bu ca n tmaziɣt tɣeyyez, Aṭṭas n ibabaten wer ssiwilen bu tmaziɣt aked tarwa-nssen, aṭṭas n imaziɣen xezzaren s tiṭṭ n useɛqer ɣer yiles-nsen… Aya, d ca nniḍen, ittɛawan ḥaduq n wesɛerreb ḥuma a dd-yesmirḍ kter i tmurt n Arif, ar ɣa tedwel Lḥusima d Nnaḍur d Miḍar d Ddriwec… am Berkan d weḥfir…

Ttebcayer n mamec i teggur tmaziɣt di Arif, qqarent aqa ayet bab-nnes (n tmaziɣt) ssewcan-tt i uwedder. Ad yemmet jjil i dd-ittekksen nnefs i tmaziɣt, i tt-yeṭṭḍen zi tyemmatin ssnent illa tmaziɣt, inni i tt-ilemden aked yezlan d tḥuja d twafitin d tirart di ledcur d yeqwiren… awern-asen, ittas-dd jjil, tamaziɣt-nnes walli bu ar din, jjil nneɣni, yessawal tamaziɣt d teɛrabt temxerwaḍ, ɣer uneggar, tettɣima tmaziɣt ssnen-tt illa yewdan imeqqranen, ssawalen-tt jer-asen, imeẓẓyanen ssawalen illa taɛrabt, tettyura ɣer uneggaru illa taɛrabt. Ammu i temsar i tmaziɣt deg waṭṭas n imukan. Tamaziɣt n Arif mala tsiɣi ammu, ad ttraḥ ad tneqqes cwayt s cwayt, ar ɣa temḥa qeɛ.

Lexdenni, ittemrusa-dd useqsi: Min yeɛna Arif bla tamaziɣt? Ma din ca n min ɣa yebḍan Arif xmi i das-ɣa-traḥ tmaziɣt, x Fas d Arbaṭ d Jjdida d Qniṭra…? Aseqsi-ya, ittemrusa-dd, d aḍaḍ amelwasu, nettames-it i uɣembub n yinni i yeqqaren: “tamaziɣt wer tesɛeddu i pplaka n 40”, i yinni i yeqqaren: “iwdan geɛɛden ɣer tziri, neccin ɛad nennuɣ di tmaziɣt”…

Arif bla tamaziɣt; d ij n Arif yettemsex, yedwel urid d Arif!.. Arif bla tamaziɣt; d awedder, d aneqber, d ca wer yelli!

ɣer ɛawed: Arif d uleqquz n weɣrum di zzman n kuruna

Timaynutin

Ɛebdelwaḥid
Ɛebdelwaḥid
Abdelouahid Hennu

Fser-itt