24.1 C
Nador
Ssebt 27 Yulyu 2024

Man-tt amkan i ɣer-s ɣer temɣart Tamaziɣt?

Amek yettwassen, amun Amaziɣ ibna x ddsas n tyemmat, tamɣart niɣ tayemmat ila ɣer-s ijjen wemkan d ameqqran ɣer Imaziɣen. Nzemmer a x-as nini axmi nettat d ijjen « wemrabeḍ » idder, yeggur x yiḍaren-nnes, niwwi-dd aya bac zeɛma a nemmel anict d lhimmet i ɣer-s ɣer temɣart, d anict i tt-ttuɣa temqudda aked wergaz.

Amezwaru-nni, midden ila tteqqnen ixef-nnsen ɣer tyemmat, aya ɛad nettaf-as limert-nnes deg yiles n Tmaziɣt aked wawalen am « uma » niɣ « ultma » i dd-ikkin zeg wawal n « mma, yemma » maci zi « bba, baba ».

Timɣarin Timaziɣin, ttwaḥsabent d ijjen tsenyant n twacunt ɣer jjmaɛet n Imaziɣen. Nitenti i iḥeṭṭan tussna i dd-jjin lejdud-nneɣ, xmi i daneɣ-dd-ssakkʷaḍent iles n tyemmat, tterrant-aneɣ azellif ɣer tnettit-nneɣ d min neɛna neccin. Awal n « Tamaziɣt » ixes ad yini iles, tamurt d temɣart : d ijjen wawal i ikessin akid-s aṭṭas n lemɛani.

Tewret ijjen ɛada d tameqqrant i yeqqnen ɣer d tametriyarkit, d timaɣarin Timaziɣin i ttuɣa issyamen iḥenjiren, sseggurent timeslayin n taddart, ḥeṭṭant agla ula kṭer tussniwin tibeldiyin (ameknaw xmi tessakkʷaḍ yiles, tussna, tyumi, asgenfi abeldi d tẓuri n ufus).

 Tamɣart d tasenyant ɣer Imaziɣen

Igduden Imaziɣen nitni bedden x ijjen usistim d amatriyarki aked uya tticen ijjen uweqqar d ameqqar i temɣarin Timaziɣin. Xelli ibda useslem zeg useggʷas n 680, drus xminni ila tteggen tnayen n temɣarin. ɣer Imaziɣen, nettaf irgazen d nitni itteggen taceddadt (Itargiyen n Dzayer, Mali, d Nniger d yergazen iḥmaymiyen di Lmuɣrib) maci d timɣarin.

Amek yettwassen nettaf ila timɣarin irarent ijjen tilalt d tameqqrant deg wamun Amaziɣ di merra tiɣemriwin n Tmazɣa, bla ma a nekkes ula d icten zzag-sent. Nettat d tasenyant n wamun d tmeḥḍayt n leɛwayed tidelsanin d tussniwin n lejdud. Bla ma a nettu, ila Timaziɣin d nitenti umi nettures asiɣi n yiles n Tmaziɣt deg wakud, d nitenti i ttuɣa issakkʷaḍen iles-a i tsital. 

Faṭima Sadiqi, tettwala belli tilalt-a innufren, ar lux idewlen neɛɛmen zzag-s deg wamunen Imaziɣen :

[« timɣarin timeɣrabiyin irarent ijjen tilalt d tameqqrant deg uḥeṭṭu n yiles d tussna n Tmaziɣt, d ijjen tilalt i yella tticen-as lhimmet-nnes zegga ttyarita. Aseqsi i yemxumblen i yeqqnen s tneqqiḍt n umelqi jar « wanaw » d « iles d yidles » izeddi jar min ismunan taneqqiḍt-a n umelqi d wemkan ameqqran i ɣer-s ɣer temɣart, aya d ijjen usentel min xef ittemsar umherwaḍ di Lmuɣrib, minzi tanamurt (citoyenneté) d wemkan n temɣarin di tmurt-a imsebḍan deg yiles d yedles yeqqen ɣer usexdem n yelsawen imeɣrabiyen .»]

Awal n « temɣart » nettaf awtem-nnes « amɣar » ixes ad yini ameqqran n teqbilt niɣ n twacunt, maca tamɣart tedwel d « tamɣart » n twacunt d « tamɣart » n tɣerma. Di ca n wegduden Imaziɣen, am di Arrif, tamɣart d arkizet n taddart/ n uxxam.

Nzemmer a x-as nsemma d « tiɣerɣert » (tenni i nsxeddam i userɣi d macca) minzi ɣer-s lḥimmet maḥend ad ɣer-s tiẓiḍ tudert ɣer wegdud.

Di min iqqnen ɣer manis i dd-tteqrusan Imaziɣen, nettaf aya, tamɣart ɣer-s dag-s amkan d ameqqran. Deg wegduden Imaziɣen, zi tallest n wakud, ttuɣa-tt deg wegdud amatryarki. Zegga i dd-usin waɛraben ɣer Tmazɣa zi lqern wis sebɛa ɛad ɛeqben Imaziɣen cwayt cwayt d ibatryarken, maca xelli amenni qqimen d imatryarkiyen.

Ad nedwel ɣer yiles i dd-immalen tiɣuniwin n twacunin, nettaf dag-sent lebda ca n wudmawen n imatryarken, am wawal n « uma » d « ultma », i yebnan x wawal n « yemma », amec dd-neydar s nnej. Ddegg-a n wudmawen nettaf-iten deg yiles n Itargiyen. Tenna Claudot-Hawad :

 « ɣer Itargiyen, azgen ameqqran n wawalen d wuddisen, ddsas-nnsen ibna x « ma » (yemma). Di Tmahaɣt, tawmat d taweltmat xsen ad inin « mmi-s niɣ d yelli-s n yemma » (aña d ijjen wawal ɛawed ikk-d zi ag ma, d welet ma). Nitni beṭṭan jar xal-i d ɛziz-i, xal-i ittwassemma ɣer-sen « mmi-s n tyemmat n tyemmat » (añat ma), d « ayyaw » d « tayyawt » n ca n wergaz, qqaren-asen « mmi-s/ yelli-s n yelli-s n yemma » (ag elet ma et ulet elet ma). Ddegg-a n lxezrat nettaf-it ɣer Imaziɣen s waṭṭas di mamec ttsemman awmaten ».

Ammu, nettaf Itargiyen tteqqnen ɣer tyemmat. Aya yella deg yiles n Tmaziɣt. Becker ittwala belli iles n Tmaziɣt d ijjen yiles i ittawi-dd x :

« tnettit tadelsant, taddart, twacunt, ibenɛziziten di ddcar, tawmat, leɛwayed, aḥuyyez ɣer min yeɛdun ».

Tanit, ca n wudmawen deg umezruy

Tanit ttuɣa-tt d ijjen takuct-tayemmat, teqqen ɣer tarrawt d tziri ; ttexsen-tt di Kerṭaj (Tunes n lexxu), ila tella jar 814-164 qbel i wakud-nneɣ. Nettat d takuct ila iḥeṭṭan Kerṭaj, teqqen ɣer Ictar d Astrate. Ttuɣa-tt d tamɣart n Baal-Hammon, akuc n tarrawt di Kerṭaj.

Tanit ttuɣa ɛebbdent wami ila llan Ipunikiyen deg umiditirani, di Sikiliya, Malṭa d tefrikt n yeẓẓelmeḍ, di Gades d waṭṭas n imukan-nniḍen deg wakud ahilinsi. Imaziɣen iqdimen, ttuɣa ɛebbden takuct-a tapunikt.

Tanita, tajellidt n ujenna, takuct n inni ittexsen itran d tussna n ujenna. D takuct n tarrawt d rrzeq, nettat ila yellan d buḥbel yuɛlan n Kerṭa, Ipunikiyen deg yiẓẓelmeḍ n tefrikt, ttwassnen s umeqqran-nnsen umi qqaren Hannibal (247 – jar 183 d 181 BC). Leḥkam n Tanita, i yekkin ca n alfayen n useggʷas zi lqern wis tesɛa qbel i tlalit ar mani d aḥewwes arumani, wer x-as yeqḍi ḥa Lislam, waxxa ttuɣa din awal itteḍura qqaren ila ttuɣa ɛebbden-tt waxxa amenni ɛad deg idurar. 

Tanit ila tekka d takuct n dduniyt merra. Lbaraka-nnes ttuɣa-tt mani mma udfen Ipunikiyen, am di tegzirt n Malṭa, di Sardiniya, di Spaniya. Nettaf ajellid Amaziɣ iḥekmen Ruma Septimus Severus (11 Abril 146-4 Febrayer d 211 zeg wakud-nneɣ). D imperatur arumani amezwaru i dd-ixelqen deg yeẓẓlmeḍ n tefrikt, d netta issidfen leɛbada n Tanita di Ruma. 

Tanita ila tella d leɛbada ittwassnen deg Wafrika : « D tayemmat n tyemmatin i yessfawen wudem amezwaru » ttuɣa-tt « tettwaydar axminni d nettat i dd-ixelqen dduniyt zi walu ». D nettat « isnhezzan merra lexleq, tessuḍ dag-s buḥbel ». Am manaya nettaf-it ɣer Waṭṭas n wegduden, am mamec tella Tanit ɣer Imaziɣen, dinni Neith Di Libiya, Anat di Kenɛan, Isis n Wafrika, Athéna deg Igriken, Ngame deg Wakan…

Isem-nnes ad yili yekk-dd zi netet i yexsen ad yini « ẓẓeḍ », Tanit d nettat i yeẓẓḍen dduniyt, deg umezwaru, tanita ila tella d ijjen takuct n tziri, ad tili d Ishtar niɣ d Astrate, uca wami dd-tusa ɣer Wafrika, ad yili tẓemm-dd ɣer-s ca n takuct d Tmaziɣt d taqdimt i dag-s irewsen. Inaẓuren, messlen tanit x furma n ijjen temɣart, niɣ ca n twalatin, tteggen-tt d amakraḍ (igga acnaw arruḍ) aked ijjen tdewwirt x uzellif (am ixef), d tnayen n idiren i yeggin am iɣallen.

Din ijjen wawal ɛad yedder, ma tanita tus-dd aked Ifinikiyen niɣ d yelli-s n tmurt n Imaziɣen. Tzemmer ad teksi tnayen n wudmawen, tzemmer ad tili d takuct d tmaziɣt, ksin-tt Ifinikiyen axmi terwes di Astarte. Niɣ tzemmer Tanit ad tili d ijjen yisem-nniḍen n Neith.

Waxxa din aṭṭas n Imaziɣen dewlen d Imasiḥiyen deg useggʷas n 300, maca ttuɣa dinni aṭṭas zeg Imaziɣen ɛad ɛebbden takuct n Tanit. Maca awerni useggʷas n 700, zegga dewlen Imaziɣen d imselmen, dewlen semmḥen deg weɛbad n Tanit, uca xenni tettun-tt cwayt cwayt.

Tanit, tettwaḥsab d ijjen takuct n Tmaziɣt, takuct n lxir, tarrawt, timexsa, taziri, takuct tafunikt tamezwarut, ifinikiyen ttuɣa ɛebbden-tt, ar mani dewlen ca n iɛeskriyen Imaziɣen iqdimen. Zamul-nnes d ijjen teqwirt d umekraḍ imsebḍan x ijjen tziri.

Imedyazen d imussnawen n merra wakuden ila ssnen-tt s yisem n takuct n Neith. Wer din bu ccek ila Nit n Imasriyen iqdimen, d tanit n Ifinikiyen d Athena n Igrikiyen ttuɣa-ten ḥa d wudmawen n takuct tamaziɣt n Tanit.

Takuct n Neith d icten zi takucin tiqdimin deg umaḍal, ttuɣa ssnen-tt di Misra taqdimt. D nettat ttuɣa d tameḥḍayt n tendimt n Sais, di Delta n uɣelluy n Nil, deg izaɣaren n Misra.

Isem-nnes Amaziɣ Tannit ixes ad yinit Ta-Nit, ixes ad yini « tammurt n Nit », ittsemma teddakkʷalen ɣer tmurt n Libiya (merra tamurt n Tmazɣa ass-a) i yellan d tamurt n Imaziɣen n tidett. Alaḥsab Herodote, Tannit (qqaren-as ula d Athéna) ttuɣa tticen-as lewqer zeg Imazuniyen Ilibiyen ṭṭerf i ugelmam n Tritonis.

Lmeɛna n Neith, ttuɣa tticen-as aṭṭas n inumak s waṭṭas n tebridin, zzag-sen inni i itteqqnen isem-a ɣer waman, am waman zeɛma amezwaru i dd-ixelqen dduniyt-a. Isem-nnes itteqqnen ɣer « tmussni, tunẓiẓt » ɣer « wezref » mamec i tt-ttuɣa d nettat ibedden jar umenɣi n Horus d Seth, ittsemma d nettat ibedden x usistim n usettef akusmitik.

Yettwala Edouard Lipinski belli aẓwar Asimi t-n-y (ixes ad yini inedban) iqqen ɣer yisem n tanit i yexsen ad tinni « tinni i yettrun » ittraḥ iggʷej mani i yeqqar ila isem-nnes ixes ad yini «tenni i yettrun zzat i Baal ».

Maca taṭyurit-a  tbedd x ijjen yisem dag-s tayyut amek yeqqar Robert M.Kerr, mani aẓwar t-n-y wer dd-ibin ḥa tnayen n twalatin deg udlis uɣris aqdim, di tnayen-nni n twalatin i di dd-iban izemmer ad yili lmeɛna-nnes « ɛawed » niɣ « cerra ».

Dinni ijjen taṭyurit-nniḍen, min xef yessawal Theo Vennemann, i yetteqqnen isem n Tanit ɣer weẓwar Asimiti m-n-h ɣer wawal n Manah ixes ad yini « ḥseb ».  Ittbedda manaya x takuctin i ttuɣa yellan di ccerq am Manat (Taɛrabt), Meni (Taɛibrit), d Ishtar Menutum (tammurt n jar isaffen), d merra idsent d takuctin n wagla, min xef ttwasemmant x ijjen weẓwar d ijjen.

Venneman ixezzar ɣer ijjen wudem-nniḍen n Tanita, x wedrim n Kerṭaj i yeggin am wenni n Junon Moneta x wedrim n Ruma. Awal n Moneta iqqen ɣer wemyag Alatini monere « iwwec awal asebḥan ». Maca Venneman ɛawed iqqar belli ayenni ibna x wawal Asimiti manah i yeqqnen ɣer wedrim, taziri.

Yura-t: Muḥemmed Cṭaṭu.

Timaynutin

C.Andic
C.Andic
Chahid Andich

Fser-itt