28.1 C
Nador
Ssebt 27 Yulyu 2024

ifri n Chiquihuite: Aẓru ɣa yarwinan Amezruy!

Tanṭrupulujit: 33.000 iseggusa zdat i wass‑a i tezdeɣ Miksiku

Tantrupulujit: 33.000 iseggusa zdat i wass‑a i tezdeɣ Miksiko
Tala: Ciprian Ardelean

Imussnawen n Tenṭrupulujit aked “Ciprian Ardelean” Zi tesdawit Taglanzit “Exeter”, urzun di ca n leqcuɛ n weẓru deg ifri n Chiquihuite di Miksiku. Reqḍeɛ n weẓru din ufin ɣer‑s jar 31.000 d 33.000 iseggusa.

Rimart‑a n Homo‑sapiens ujaren reqcuɛ rimart n marra Homosapiens yekkin x tmurt n Umarikan. D iqdimen aṭṭas, mamec ttwafen deg ijjen wemcan, ɛemmer‑s ma ittɣir‑asn i ymarezzuten tuɣa yzedɣ‑it ḥedd ca n twarat. Manaya izemmer ad yewwet marra min nessen x umezruy n zik n Umarikan di ziru.
Imussnawen aṭṭas n iseggusa nitnin ttmenɣan x useqsi n: mermi yezdeɣ Homo‑sapien tammurt n Umarika, d mamek yegga yiweḍ dinni. Marra min yettwafen ɣer‑s ar ass‑a, yettwaf deg ugafa (North) n tmurt‑a: ixsan, reqcuɛ n weẓru, latar n tmessi i ɣa yella jar 13.000 d 16000 n iseggusa.

Min yezwaren!?

Tiɣuri yellan ɣer wass‑a, teqqar belli iwdan ‑ di rweqt i di tjars tmurt di rɛahed n wejris (ice age)- uguren x reqnaḍar n weḍfel i dd-ibanen di jar Sibirya d Alaska. Zi tqiccit n tmurt n Umarikan, mmuttyen yewdan yettwasnen s “Clovis-Kultur”, di marra umenẓaw (continent) n Umarikan. Senni bdant tisfay n tzeddaɣ di qaɛ timuwwa n lebḥurat n wadday n tmurt‑a n wenẓumarikan (south‑Amerika), urid d tiwafitin waha yessiwḍen di manaya, maca ra d tarezzutin di ADN n hindyut n tmurt‑a ssiwḍent ɣa manaya.

Maca din imussnawen yugin ad ḍfaren axarres‑a, minzi ufin ratarat ‑ waxxa msebḍan‑ n yewḍan (ixssan, reqcuɛ n weẓru, later n tmessi) di rwest d wadday n tmurt Umarikan, i yujarn dg seggusa min ufin di tqiccit nnes.
Tarezzut dg ifri n Chiquihuite
Tala: Devlin A. Gandy

Maca din imussnawen yugin ad ḍfaren axarres‑a, minzi ufin irutar ‑ waxxa msebḍan‑ n yewḍan (ixsan, reqcuɛ n weẓru, later n tmessi) di rwest d wadday n tmurt Umarikan, i yujaren deg useggus-a min ufin di tqiccit-nnes.

Di Serra da Capivara di Brazil din later n tmessi yujar 10.000 iseggusa. Di Monte Verde di Čili, Rimat n tzeddaɣ ɣer‑sent 12.000 iseggusa. “Luzia” yettwasnen deg umaḍal ixsan n tḥenjirt, ɣer‑sen 11.000, ttwafen deg ifri n Lapa‑vermelha di Brazil.

Iwdan izedɣen timura‑ya ma tuɣa tmuttuyen deɣya? ma sxedmen tiɣarruba?, niɣ zedɣen lebḥer lebḥer waha? maca izemmar ad tiri rimart-nsen adu waman, minzi lebḥer igeɛɛed aṭṭas zi lweqt-nni ar wass-a.

Iwdan iẓedɣen Timura‑ya ma tuɣa tmuttuyen deɣya? ma sxedmen tiɣarruba?, niɣ zedɣen lebḥer lebḥer waha? maca izemmar ad Tiri Rimart nsen adu waman, minzi lebḥer igaɛɛed aṭṭas zi lweqt nni ar Assa.
Tala: sciencemag

Min i yuran!

min yettwafen qaɛ di Serra di Capivara, yesban-d belli iwdan zedɣen din zdat 20.000 iseggusa zgʷami. Llan imussnawen yettwaran belli urid abrid n Bering (jar Sibirya d Alaska) i ikkin yewdan‑nni waha, izemmar ad yili cuqen lebḥer n Atlantik arami iwḍen wadday n Umarikan (South‑Amerika). Maca manaya wer xaf‑s ufin ca ca n yexsan niɣ ca rimaret jjin‑t awarn‑asen.

Nature tessufeɣ‑dd tnayn n tarezzutin, x imezdaɣ imezgura n tmura n Umarikan. Deg ict zzag‑sent, day-s min yettwafen deg Ifri-nni di Miksiku, dag‑s aṭṭas min tuɣa yeffarn yemḍel.

Ifri n Chiquihuite, ɣzin dag‑s imarezzuten, ifri‑ya yuɛra s 2740 mitru x tmurt, dag‑s tnayn n texxamin qnent ict ɣa yict, mkul ict dag‑s 50 mitru di tiru, 15 di ruɛra. 1930 n iqecɛuren n weẓru, day-sen qutciyyat, d reqḍeɛ, ixsan n rewḥuc, lefḥem n ukeccuḍ d min yejjin latar deg uẓru. Manaya ufin ɣer‑s jar 31.000 d 33.00 n iseggusa.

zi mi yetwafen di  Chiquihuite-Höhle. Foto: Ciprian Ardelean et al
zi mi yetwafen di Chiquihuite-Höhle. Foto: Ciprian Ardelean et al
doi: 10.1038/s41586-020-2509-0


Maca wer din ufin ca ixsan n yewḍan, nnan imussnawen, manaya wer ixess ad yini belli wer din zdiɣen”. “Ḥima ad afen latar n ADN n yewdan di min iresqen deg uẓru, ttwaran-t yeqseḥ”.
“Nature” tenna belli min yettwafen deg ifri n Chiquihuite, bedden kid‑s Lorena Becerra-Valdivia d Thomas Hiham zi tesdawit n Oksford, urzun di 42 n txubay n tqiccit n Umarikan d Sibirya. Ufin belli izemmar ad irin iwdan imezgura izedɣen tammurt-nni usin-dd ɣer‑s ktar zi 26.500 iseggusa zgʷami. Iwdan s waṭṭas usin‑d awarn‑as, ar mani tessenta ad teḥma tmurt.

Ura d Patrick Roberts zeg usinag n Max-Planck i wmezruy n yewdan, ittwara‑t belli zdat ma ad ssefyen yewdan x tmura n Umarikan, izwaren‑asen din inniḍen s ruruf iseggusa.

Timaynutin

Aqelɛi
Aqelɛi
Abdelmajid Akalai

Fser-itt