24.1 C
Nador
Ssebt 27 Yulyu 2024

Baceklit di Arrif: Ijjen trezzut tugi ad teqḍa.

Arrif, di tmurt n tcuni d wazzri, mani yefsi zik-nnes aked yiḍa. Mani ibriden n zik aqqa-ten ɛad iḍa qaṭɛen di ledcur.  Mani ɛad nettemsaḍaf aked zwayel di tneddam ttemcubbucent aked iqedwaḥ wer tettesned cḥal sekkʷan! Da mani nettaf aɣyul yegga amkan-nnes zzat i ṭṭumubin, maca Baceklit wer teɛlim amkan, wer tt-tufi zeg useḥqar, wala zeg uɛeffar! Ffeɣeɣ s yisem n tifray, rezzuɣ x baceklit di Arrif. Aṭṭas n iseqsan drust n baceklit.

A neqqen ca ɣer ca!

Arrif d ij n tmurt ayet bab-nnes ttuɣa-ten d ifellaḥen, ila ttmuttuyen zik zeg wemkan ɣer wemkan s yeɣyal, iserdan d yeksan, di ca n imukan s ileɣman. Arifi ila yettmutuy d azegza (amen das qqaren iḍa), wer ittegg ca ddxaxen deg ujenna. Yegga ibriden deg idurar d jer n leɣwabi.

Raḥen wussan usin-dd wussan, tudef-dd ṭṭumubil ɣer Arrif, tebda-dd s yijt, teḍfar-itt-idd tenniḍen, udfen-dd kid-sent imuṭuren. Mmernin yewdan, tedwel rewḍa d tamdint, tedwel temdint teqqen s uqedduḥ. Aqedduḥ ittemḥizwar aked uqedduḥ aked zzwayel, wa yerna win, win yecca wa. Teqqim illa baceklit. Mant amkan ɣer-s ɣer baceklit? Niɣ ma ɣer-s ca n wemkan beɛda? d ma izemmar a ɣer-s yili ca n wekan deg yima?

Baceklit di kultura

Zzat ma a nefsi imxumbal n baceklit, a nerzu x baceklit di Kultura-nneɣ ma ad tt-naf. Di trezzut deg umawal Arifi, nettaf belli yemmeksi-dd zi tseppanyut d tefransist ‚‘‘Bicicleta, Bicyclette, Amen t-nettaf la di ddarija n lmeɣrib „bcekliṭa“ imezzeɣ yedwel d baceklit, amwaṭṭas-nnes Baceklayeṭ. Awal n baceklit nzemmar a x-as nini yewta izewran deg umawal arifi, minzi nettaf-it di Twalin am „iḥettec i baceklit“, niɣ “wer yeɛlim la d baceklit“. Amek t-nettaf deg yezlan (min dd-sqaden imeddukal di Social media, wer nessin n mant aseggwas): 

ɣer-m a cem-yeɣwa, 
uxeddam n baceklit 
a di rewda yennay, 
di tsawent ikessit.

niɣ

Temsar ay akid-k 
Am bab n baceklit
a di rewda yennay, 
di tsawent ikessit.

Izli-ya nettafit urid s ij n beddu waha, nettaf ibedda s Amek t -nettaf ɛawed ammu

Yuss dd uhebbuj 
Yiwi-dd baceklit
a di rewda yennay , 
di tsawent ikessit.

Izlan x baceklit am yezlan x umuṭur, wer wsiɛen anict n yezlan x Mercedes niɣ ṭṭumubin.

„Izzenz mlilt di baceklit“

Deg tḥuja umezruy yettɛawaden jer Irifiyyen, inni n yiḍa d yeqdimen, qqaren belli Ssulṭan aɛalawi Ɛebdelɛaziz n lḥassan (1878-1943) i yeṭṭfen leḥkam ttuɣa-t d ameẓẓyan (16), d netta idd-yessidfen baceklit d amezwaru ɣer lmeɣrib. Ɛebdelɛaziz ttuɣa-t yettwassen s leɛqel-nnes ameẓẓyan, tetteɛjib-a lirart. Mani tella ca n ḥajet saqaren-tt-idd irumiyyen d jdid, a ɣer-s yesqad a tt-idd-iseɣ, s minzi ma. Manaya yejja-t lami yesla x baceklit, isur iḍebbar-dd deg-s. Min yejjin Irifiyyen qqaren belli baceklit-nni, yewca-sen deg-s mlilt s kulci-nnes. 

Kultura n baceklit! 

Di tmura am Hulanda nettaf agdud ɣer-s kultura n baceklit, al mani iwḍent ca n tneddam, qeḍɛnt ttumubinat di lwest n temdint, teqqim ɣir baceklit teggur deg-sent. Ha tinni n lekra ha tinni n ayet bab-nsen. Tiwlafin zi Hulanda mmalent-aneɣ-dd ij n temdint tizdig zeg uqedduḥ ɣer yella umuṭur. Qqiment ɣir baceklayeṭ. Abrid am wenni n Wamesterdam, nettaf nhar-a aṭṭas n tmura xsent a deg-s ugurent. Aṭṭas n tneddam di ddewlat nniḍen n Wuruppa (Seppanya, Aliman, Sswid) ttraḥent ɣir min rennin deg yebriden n baceklayet di temdint, qeṭṭant x yebriden n ṭṭumubinat, ssitiment zi ssa cwayt n iseggusa (2030, 2040) ad rren lwest n tneddam bla ṭṭumubinat.

Di Arrif baceklit qa-tt ɛad teqqen aṭṭas ɣer bu iselman, teqqen ɛawed ɣer ẓẓleḍ, yeqsaḥ ad tafed atarras ineddeh baceklit, minzi ittḥawal x sseḥḥet-nnes, niɣ x weklima. Amen la d iwdan wer xezzren bu ɣer baceklit s ij n lxezrat d tasebḥant. 

Ttuɣa ttraḥeɣ s baceklit ɣer lxedmet imeḥdaren deḥḥken, iselmaden qqaren: “qa ad traḥem ɣaleṭṭ di lustad, qa ɣer-s ṭṭumubin, Ij n uselmad, am dd-neffeɣ zi lxedmet, sseqsiɣ-t ma a t-ssiwdeɣ, yennayi: tesɣid ṭṭumubin?!!, Wer yumin ad nedheɣ baceklit am ɣer-i ṭṭumubin.

Yerra-dd uselmad Chadli abdel-laoui x useqsi i tegga Tifray di Social Media x wendah n baceklit di Arrif. 
Mayemmi Kultura n baceklit wer ɣer-neɣ telli, yettseqsa Yunes Lakber x „Manis kkin ibriden n baceklit ?„ 
Amxumbel n yebriden ssiwlen x-as marra wi kid-neɣ icerken deg useqsi-ya, Xelli awal bezzaf x tsawnin, d yebriden n baceklit i wer yellin, d imukan mani tent-ɣa-yeqqen utarras.

Amxumbel nniḍen, i xef yessiwel Chadli, yesyura zeg-s Yunes s wawal-nes: 
 „- wer nessin ca a nɛic i yixef-nneɣ, nettɛic i min ɣa inin midden“

Ssa nettedwal ɣer wemxumbel n wemkan i ɣer-s ɣer baceklit deg wegdud: limart n ẓẓleḍ, d lɛib, Netta Arifi d udem n mirsidi (mercedes) wer ireṭṭi urifi ad yendeh baceklit!

Rifbike: Baceklit d tucrikt n Tmurt

Maca di Arrif ɛad llan ibilajen teggur deg-sen baceklit, gguren zeg-s inni wer yiwiḍen ad ggen Muṭur, ttmuttuyen zeg-s zi ssa ɣer da waha, „am wer ssinen cḥal tneffeɛ i sseḥḥet d tmurt minzi nettat baceklit d tucrikt n tmurt“, i daneɣ yenna Kamal bab n Uxarres n Rifbike di Instagram. Kamal ittwala Rifbike d ij n upruji yemɣar d ij n tirja, minzi yeqqar belli baceklit ɣer-s imal di Arrif.  

Waxxa atarras ittaf tiɛenkirifin aṭṭas, deg yebriden ineqsen di ca n imukan, d min tsekkʷa baceklit di Arrif maḥend ad tt-tesɣed. Rni-dd ɣer-s imxumbal ittafen inni ineddhen baceklit aked inni ineddhen ṭṭumubin, wer ten-ḥessben, wer dasen-tticcen tasɣart-nsen deg webrid, „Cekk tneddhed baceklit waha“ s wawal n Rifbike. 

Abilaj teggur deg-s Baceklit.

Deg ij n wemseqsi negga-t di Social media, i di cerken 50 n imeɣran d tmeɣra. Zeg-sen 54% n yergazen, 46% d timɣarin, Nesseqsa Irifiyyen d Trifiyyen iḍeffaren Tifray, x lxezrat-nsen ɣer baceklit d ma ɣer-sen baceklit niɣ lla.

Imezdaɣ n ibilajen 75% ɣer-sen mala drust ij n baceklit di taddart, 83,3% nedhen-tet mala drust ij n twalat di tudert-nsen di Arrif.

Imezdaɣ n tneddam 47% ɣer-sen mala drust ij n baceklit di taddart. 58% nedhen-tet mala drust ij n twalat di tudert-nsen di Arrif

Amen 45% n temɣarin ɛemmars nedhent baceklit di Arrif . 31% n yergazen ɛemmars ma nedhen baceklit di Arrif. 

54% n temɣarin ɛemmars ma nedhent baceklit di Arrif, zeg-sent 66,6% zeg-sent zi temdint, 33% zi lkampu.

„Neccin di Benṭiyyeb ila ɣer-neɣ baceklit d wezgen i mkul ij di taddart, 4 yedneɣ 10 n baceklayet“ Yenna ij zeg imecrak deg useqsi n tefray. Amek tirifiyyin n ibilajen azgen ameqqran nedhent mala drust ij n twalat baceklit. 

Imezdaɣ n tneddam aṭṭas wer ɣer-sen telli di taddart, Tirifiyyin n temdint la d nitenti, aṭṭas zeg-sent ɛemmars ma nedhent baceklit. Amek din tinni i yennan belli wer ssinen ad tt-nedhent. 

Mayemmi tudrus di Arrif:

Di trezzut-nneɣ x min yejjin baceklit tudurs di Arrif, nufa aṭṭas n lesbabat, ha inni daneɣ-dd-ḥesben ayet bab n yegran n tussna, ha yenni n yewdan i nesseqsa. 

Zeg uɣeẓḍis n tussna n tnefsiyt, yenna-neɣ Ayoub Boutalek, belli arifi yettwala baceklit d liraret waha. Baceklit teqqen ɣer temẓi, ɣer liraret kter zi min tella i umutti zi ssa ɣer da. S uyenni wer das nettarri taynit. Wenni ɣer tella issexdam-itt ad yenhezz zi ssa ɣer da, qa-tt ɣer-s minzi wer izemmar i ṭṭumubin waha. Drust n yewdan i yewden ad tt-ggen maḥen-dd ad thellan di sseḥḥet. Ɛawed baceklit di Arrif deg-s tamara d lxaṭar. Lebda teḍḍiyyeɛ s pista i ɣer-neɣ. Maca tazzla d wuṭṭu d liraret, tejja baceklit teqqen ɣer temẓi.

Sseḥḥet d webrid

Arifi netta melmi yettcetka zi lḥala n Arrif, lebda issizwara deg wawal s „webrid“, Abrid ittmun aked seppitar, „wer ɣer-neɣ bu yebriden, Seppiṭarat …“ Maca di tmeslayt-a n baceklit qqnen yebriden ɣer sseḥḥet mseqqem.

Baceklit tecna i sseḥḥet, manaya msefham x-as irifiyyen i yexsen ad nedhen baceklit, niɣ mani ten-nesseqsa x Mayemmi baceklit. Tujer 80% i yettwalan baceklit tekna i sseḥḥet, tettejja wi tt-ineddhen ittɣima mliḥ di sseḥḥet-nnes.

Maca da yeqqen webrid ɣer baceklit x tnayen n jjihat, zi jjiht n lxedmet, d jjiht n natura n webrid. 50% n trifiyyin d irifiyyen, ttwalan belli di Arrif wer ɣer-neɣ bu webrid n baceklit, Abrid n ṭṭumubin yeḥsar x ṭṭumubin mani ɛad d baceklit, amek ttwalan aklasi n tmurt n Arrif, waxxa deg-s abrid, teqsaḥ i wendah n baceklit, minzi deg-s tisawnin bezzaf. Min ittejjan 33% n yewdan tteɛgizen niɣ wer zemmaren i baceklit. Maca waxxa amenni 90% n temɣarin, d 65% n yergazen, wejden ad ssersen ṭṭumubin ad nedhen baceklit.

Ssa nettmuttuy ɣer yiger n uklima d ḥeṭṭu n twennaḍt, minzi 50% texs ad tessers ṭṭumubin deg wudem n uklima, ad sneqsen zi ddxaxen d ẓẓga zi temdint d ibilajen, Maca manaya mala ufin baceklit d webrid-nnes.

Kultura

baceklit tettɣima d baceklit waha

Tamaerrut di tsusyulujt Karima El ouaali tettwala belli baceklit di Arif wer das newci bu wazal-nnes (lqima), am tenni nettic i ttumubin, amenni la d wi ɣer tella, wer t-nettweqqar anict n min nettweqqar wenni ineddhen amuṭur, d wenni ineddhen ṭṭumubin. Ṭṭumubin nettat ɣer-s ccan, ɣer-s amkan deg yezlan d iɣennijen, ma baceklit tettɣima d baceklit waha.

Baceklit teḥwaj taynit

Najib Lyenduzi, ɣer-s tḥanut n Baceklit deg Utrecht. Nesseqsa-t x mamek ittwala tiɣuni n urifi aked Baceklit. Yenna-neɣ belli Arifi yeddren deg Ulanda ɛad wer yiwiḍ ad ibeddel mercedes s baceklit. Minzi Baceklit teḥwaj taynit. Najib yettwala ɛawed belli baceklit d ij n kultura, ixessa a ɣer-neɣ tili, xenni i tt-ɣa-negg, maḥend a nefhem Kultura n baceklit, isqarrabaneɣ-dd Najib s usemquddi jer yenni ɣer tella Kultura n baceklit, d yenni wer ɣer telli. 
Najib yeqqar belli neccin waxxa mala negga baceklit, wer tt-nettiwi ad teɛdel, ar ɣa tedwel wer deg-s yeqqim min ɣa inefɛen. Wer deg-s netthilli. Maci am wenni ɣer tella Kultura n baceklit, ittas-dd ɣer-s mkul twalat, ad yexzar baceklit-nnes ma aqqa-tt mliḥ, wer deg-s isemmeḥ. 
Najib Yettwala ɛawed belli neccin Irifiyyen, niggʷej aṭṭas maḥend a nessexdem baceklit, urid am ṭṭumubin, nettic deg-s min mma! 

„Ḥcuma“

Deg wemseqsi i tegga Tifra, 34,6% ttwalan belli d ḥcuma i yejjin Irifiyyen wer neddhen baceklit. 19,3% tettwala belli ṭṭumubin d wenni d lesbab. Minzi iwdan nnumen ṭṭumibin. Ɛawed qqaren belli minzi ṭṭumubin tewsaɛ, di Arrif nurmal ad yegg utarras ṭṭumubin. 

Maca deg umseqsi-nneɣ, nufa rrbeɛ n irifiyyen sḥibben ad uguren x iḍaren, minzi baceklit tettawi tinɛacin, waxxa teggur baṭel. Tettawi lweqt, d weɛdal mala teḍḍeyyeɛ, maca zi jjiht nniḍen, tettenqamma baṭel mala nessemqudda-tt aked ṭṭumubin. „Ṭṭumubin teccat ɣer jjib“. 

Ufin-tet yergazen ad tafen temɣarin?

X useqsi min ittejjan Tibriɣin di Arrif wer neddhent baceklit, rrint-idd aṭṭas n trifiyyin, belli xsent, maca wer tent-ttejjin rall-nsent, minzi d lɛib. 

„Lxezrat n wargaz wessxent“

Taziri tenna i Tifray: „Tiḥramin di ddcar-nneɣ, ɣer-neɣ d lɛib a nendeh baceklit. Lami dayi ttuɣa d tameẓẓyant, ttuɣa wah, maca ɣir mɣerɣ, ggiɣ cwayt n Furma, dewleɣ d lɛib mala nyiɣ x baceklit, wer zemmareɣ ad nedheɣ baceklit qibal i baba, minzi d lɛib“ 

Ɛawed lxezrat n yergazen di temɣart mala tenya x baceklit, niɣ mala ɣir tenhezz cwayt niɣ tengez, d lxezrat wessxent“ deg wawal n Tziri.

Nesseqsa tamarirt Miluda lḥenkari x lxezrat-nnes di min yeqqnen ɣa ṭṭema-ya, tettwala belli deg wegdud-nneɣ, mala ẓrin taḥamuct tneddeh baceklit, a x-as ɛeddan, niɣ ad tsḍḍɛen, xmi tt-ɣa-ttwalan rall-nnes tettwaseḍḍaɛ, ataf wer tt-ttejjin ad tendah baceklit. 

Amen tettwala belli aṭṭas n Irifiyyen ɛad di lbal nsen belli taḥenjirt tzemmart a das-traḥ tuɛzariyyiyt-nnes.

„Agdud ittaggʷed tamɣart tilellit“

Karima Ouaali tettwala belli „tibriɣin i kerf-itent wegdud x tnayen n jjihat, zeg ij n jjiht, iḍḍebbara di rrimet-nnes, ittixḍar-as min ɣa tirar d min wer ttirar. Maci am iḥenjiren itteggen min xsen. Tirarin di yella wenhezzi, iqeṭṭeɛ-iten wamun-nneɣ x tebriɣin. Ɛawed waxxa ttuɣa tneddeh baceklit, maca ɣir ad temɣar ataf qeṭṭɛen-as-tt. Zi jjiht nniḍen, amun itteḥkam di temɣart zi qaɛ jjwayeh. Tamɣart ineddhen baceklit ad tessiggʷed agdud, minzi „tneddeh“,“tesseggura“, Baceklit tesselmad Tirewza, Tilelli, Tizemmar… netta agdud-nneɣ itteggʷed zi temɣart di yella manaya, Agdud ittaggʷed tamɣart i yeddren tilelli.“ Ikemmel wawal n Karima

Din wi yettwalan belli mintra wer wsiɛen yergazen ineddhen baceklit, yeqsaḥ a x-as zeɛment temɣarin. Minzi baceklit ɛad wer tedwil d ij n ḥajet nurmal deg wegdud s kulci-nnes. Maca llant tebriɣin i yettwalan belli nhar ɣa bdant tebriɣin ad nedhent baceklit, ataf aked wakud, ad tedwel nurmal, a x-asent mmeksint lxezrat-nni n yergazen. Ad tedwel tmeslayt, am wendah n ṭṭumubin di tneddam n Arrif, mani ggurent temɣarin i neddhen ṭṭumubin ad ujrent irgazen. Niɣ am imuṭuren di ca n tneddam nneɣni n lmeɣrib. Suya xessent tzemmar i ɣa yesmunen igrawen n tebriɣin i yexsen ad nedhent baceklit wer zɛiment. 

Artikel-a d ij n trezzut ggiɣt s yisem n usit n Tifray, wer yelli ca d artikel d amassan (Scientific), Data i deg-s wer ttwaggent ca s ij n tebridt d tamassant. Data smuneɣ-tent-idd  zi Social Media. Imsawalen i deg-s, ẓrin-ten ayet bab-nsen, qabel ma ad ttwafesren. 

Timaynutin

Aqelɛi
Aqelɛi
Abdelmajid Akalai

Fser-itt