20.1 C
Nador
Lḥed 23 Yunyu 2024

Azul, nec qqaren-ayi Massin

Necc d Massin.

Ggiɣ ixef-inu d Massin. Massin ur illi bu d isem i dayi-ucin baba d yemma. Iwdan d ca n imeddukal-inu ssnen ayi am Massin di traccwin tinamunin. Mayemmi ixḍareɣ isem n Massin ? Ttuɣa xseɣ ijj n yisem d amaziɣ, ɣriɣ ungal “Anebdu” n Ɛumar Al Maddam, day-s, ufiɣ isem-a. Ungal-a ttuɣa illa d ungal amezwaru i ɣriɣ s tmaziɣt. Awrik n Massin ttuɣa iɛjeb-ayi aṭṭas, ttuɣa-t d miɣis.

Ad tinim mayemmi wenni iɛddeb ixef-nnes ad yegg ijj n yisem umaziɣ ?

Necc luleɣ di Fransa. Gmiɣ deg ijj n umcan neqqar-as Sanmiyal (Saint-Mihiel), d ijj n ubilaj zzat i temdint tameẓẓyant n Birdan (Verdun). Birdan ssnen-t iwdan deg Uruppa tekmel zeg umenɣi amaḍlan amezwaru.

Deg ubilaj-a, ttuɣa day-s, ula d lux ɛad tteddaren day-s aṭṭas n Imeɣrabiyen. Ad ac-ittɣil wer tellid di Fransa, xminni tẓarred imezdaɣ-nnes. Itɣil ac aqqa cekk deg ijj n ubilaj n Tmezɣa. Awessar d tawessart yerrḍen ajellab, tarwa n ubilaj s umeẓẓyan s umeqqran ttraḥen ɣar temzgida ḥuma ad lemden awal n Sidi Rebbi, ad ẓallen, ad ɛbeden. Aselmad i ttuɣa isɣuran lquran yus-dd zi Lmuɣrib, isekk-it-id lmexzen ameɣrabi ḥuma Imeɣrabiyen ad ṭṭfen di ddin-nnsen.

Necc d iḥenjiren d tiḥenjirin ttuɣa nettirar xmi nettegg tameɣra tamɣrabit, ttuɣa nettɣennej “dur biha ya cibani dur biha” niɣ “allah ya mulana” deg ubrid. Deg ubilaj-a, yewdan ssawalen jar-asen s ddarija waxxa imezdaɣ-nnes ttasen-dd zi Lmeɣrib amen ikmel, waxxa day-s Irifiyen, Icelḥiyen, Isusiyen.

Tamaziɣt-nneɣ ttuɣa ur das-tettslid di berra, ɣir ɣar daxel, di taddart. Necc, ttuɣa ur fehhmeɣ ca min yeqqar Lfqih, niɣ min qqaren iwessura di temzgida, niɣ min ttɣennjen di tmɣriwin timeɣrabiyen i ttuɣa nettegg aked iḥenjiren d tiḥenjirin, ula di temɣriwin n iwdan nican ur fehhmeɣ ca i wawalen n iɣennijen.

D manaya d amezwaru issfekkar-ayi-d di tmagit-inu minzi di taddart-nneɣ ttuɣa ttesliɣ i tmaziɣt waha, ttuɣa ssawaleɣ zzay-s cwayt minzi yemma tameqqrant, ad tt-irḥem Rebbi, ttuɣa tzeddeɣ akid-neɣ, maca di berra iwdan ssawalen s tfransist d ddarija.

D yina d ilsawen i ttuɣa zi issawalen iḥenjiren d tiḥenjirin. Di berra, nettesla i tmaziɣt ɣir di ṭṭunubin, baba itteɛjib-as ad isel i Racid Nadori xef ubrid. S tḍeḥḥakt, nnumeɣ qqareɣ-as i baba : “ur iqqim bu ca n umcan di Fransa ur isli i Racid Nadori, ibilajen am tneddam”. D baba, i dayi-yewcin, timexsa n yezlan s tmaziɣt.

Deg wakud-nni, ur fhimeɣ bu min ibḍan nican tmaziɣt x ddarija. Xef useqsi n tmagit, ttuɣa ttwaliɣ ixef-inu d aɛrab, iwdan di Fransa ttɣil-asen Imeɣrabiyen d iɛraben, ittawi-asen-d rebbi ɛawed ila yiles n Imeɣrabiyen ig izeddɣen di Fransa d ddarija waha. Maca deg uzellif-inu, ttuɣa ssneɣ tmaziɣt ur telli d ddarija.

Ijj n wass, ict n temɣart, iẓewran-nnes zi Meknas, day-s tiggaz xef uɣembub, ur tessin tafransist, tseqsa-ayi s ddarija “mani tella ḥenna-k”, fehmeɣ illa ttessawal xef yemma tameqqrant-inu, uca nniɣ-as “ḥenna aqqa-tt di temzgida”, ẓriɣ deg udem n temɣart-nni ur dayi-tefḥim qaɛ.

Ass-a d ass amezwaru fehmeɣ belli neccin ur nelli nican amecnaw imezdaɣ nniḍen. Ttuɣa deg ubilaj din ict n twacunt ig yerwsen day-neɣ, deg wawal-nneɣ, twacunt-nni izewṛan-nnes zeg Ayt Iznassen. Lami ttuɣa-yi d ameẓẓyan, ttwaliɣ yemma tessawal tmaziɣt ɣir akid-sen deg ubilaj. Bdiɣ ad sesqsiɣ yemma, mayemmi neccin ur nessiwel bu di taddart s yiles i zi ssawalen yiwdan di temzgiḍa di ccariɛ. 

Mkul unebdu, ttuɣa ttraḥeɣ necc d baba waha ɣar Arif s ṭṭubis zi Paris ar Nnaḍur, s ṭṭaksi zi Nnaḍur ar Tafersit. Yemma d ultma ttraḥen dinni ca n imuren. Ijj n umur, niweḍ zik ɣar uftas (lmuyyi) n Ayt Nṣar, ttuɣa ajenna d azegza mbla asegnu, tfuyt tweṣṣeg. Yeqqim-ayi di guggu (lbal) zeg wakud-nni ɣir iqnenniyen n tabḥirt, taleccint d ṣṣarij s uplastik (lapisin) i dayi-isɣa baba, yegg-it deg wammas n taddart.

Ijj n umur ḥenna Mammat, yemma-s n baba ttuɣa izeddeɣen di Arif, rucceɣ-tt s waman n ttiyu, uca terwel ɣar uxxam-nnes ad tesdduri ixef-nnes. Ttuɣa ttwaliɣ ɛenti ɛad tessirid arruḍ s ufus deg ubanyu, necc ttuɣa xseɣ ad ggeɣ am nettat. Ttuɣa iteɛjab-ayi ad irareɣ ak waman. Min dayi iqqimen zi trezzifin ɣar Arif lami ttuɣa-yi d ameẓẓyan, d axaṛṛes deg yewdan i ssawalen tamaziɣt di barra, ur illi bu ɣir drus waha, yewdan-a ssawalen tamaziɣt di taddart, di cariɛ, di tḥuna, di temzgida, mani mma yewdan ssawalen tamaziɣt. Manaya ttuɣa ttwaliɣ-t ula di Biljika xemini ttraḥeɣ ad rezfeɣ ɣer twacunt n Baba ig izeddɣen dinni.

Yewdan ssawalen tmaziɣt ɣar daxel d berra, imeẓẓyanen ɛad baba-tsen sslemmaden-asen tmaziɣt. “Ihi, tamaziɣt tzemmar ad tili ijj n yiles n barra”. Axarres-a yeqqim dayi maca ur ggiɣ tiɣuni jar awal d tmagit al mani d-yudef internit ɣer taddart. 

Intirnit yuca-yi timrarutin i yiseqsiten i ɣar-i. Ijj n wass, ruḥeɣ ɣar lqunsu ameɣrabi n Puntwaz (Pointoise) ad eggeɣ nnekwet tameɣrabit n tmagit, uca ttren-ayi lkiɣeḍ n urcal (zzewjiya) n baba d yemma, uca ɣriɣ lkiɣeḍ n urcel-nni, ufiɣ isem n taqbilt n baba, isem n taqbilt n yemma, zi ssenni, ggiɣ tirezzutin x umezruy n tiqbilin-nni, fehmeɣ tmaziɣt d yiles n ijj n wagdud d aqdim neqqar-as Imaziɣen.

Ɛemmars di tudart-inu sliɣ awal “Amaziɣ” d “Imaziɣen” deg uqemmum n Yemma d Baba maca sliɣ awal “tamaziɣt” minzi d awal-nni i zi nsemma tutlayt-nneɣ, iles-nneɣ. Fehmeɣ yiwdan ig issawalen yiles-nni ur llin d iɛraben waxxa ggin ixf-nsen d iɛraben, waxxa qqaren s tmaziɣt “neccin d iɛraben”. Ɛad luxa baba-tneɣ iqqar “neccin d iɛraben” s taqqubanit. Fehmeɣ mayemmi baba d yemma ur zemmaren ad ay-ssfarzen nican tamagit-nneɣ, ttɣil-asen aɛrab d ameslam qa kifkif.

Fehmeɣ baba d yemma usin d zeg ijj n tmurt ttuɣa ixess ad tterr Imaziɣen d Iɛraben, ijj n tmurt ur terra bu taynit i tmazɣit. Fehmeɣ mayemmi di tilifizyun ttuɣa day-s darija d teɛrabt waha xmi ttuɣa ttfurjeɣ tilifizyun ak ḥenna Tamimunt. Fehmeɣ ujar lami yemma tenna-yi qa lami i d-usiɣ zeg Ujdir ɣar ubilaj n Sanmiyal, ttuɣa ur ssineɣ bu ad ssiwleɣ ddarija, lemdeɣ-tt da, di Fransa amecnaw mamec lemdeɣ tafransist.

Fehmeɣ ktar lami dayi-tenna yemma-s qa ula d nettat ttuɣa ur tessin ad tssiwel s ddarija lami i d-teẓwa ɣar Uruppa, telmed ddarija minzi timɣarin n ubilaj ḍṣan (dḥecan) xaf-s xeminni ur tefḥmen min das-qqarent. S uya, fehmeɣ mayemmi tmaziɣt teqqim yiles n taddart waha, fehmeɣ mayemmi twacunt n yemma ur sslemmiden bu tamaziɣt i tarwa nnsen. “D tidett, min zay-s ɣa ggen mala ur zemmaren ca ad zayes ssiwlen di barra”. Amenni i ttfekkaren ca n Imaziɣen n Fransa.

Zeg uɣezdis n yemma, tarwa n xali d xalti, ur yeqqim bu ssawalen tmaziɣt, tmaziɣt d ijj n yiles immut di twacunt n yemma ig izeddɣen di Fransa. Ijj n umur, ijjen yus-d ad ixḍeb xalti, twacunt-inu ggin taqessart ḥuma ad ssiwlen xef unexḍab-nni, tarwa n xali Muḥemmed ttuɣa ur fhimen min ttuɣa qqaren, laɣan-ayi-d “Massin, as-d” nnan-ayi “cekk tfehhmed min qqaren yina, ɛawed-aneɣ s tfransist”, ɛawdeɣ-asen min nnan, nitni ɛawden lexbar i yimeddukal-nnsen d ubilaj amen ikmel.

Ggiɣ ijj n ufayu, ttuɣa twacunt-inu ur texs bu lxebar ad yaweḍ imezdaɣ n ubilaj. Yemma tenheḍ xafi. Ataɣ, ass-a ṣexḍeɣ xef tmaziɣt minzi cciɣ aṭṭas d aɛmud. 

Zzat ma ad temmet ḥenna Tamimunt, ttuɣa tuḍen (thlec) aṭṭas, tijiratin ttasent-id ɣar-s ad tt-ẓaṛen, ssawalent akid-s s ddarija, maca ḥenna Tamimunt terra awal s tmaziɣt, iruḥ-as lɛqel, maca yeqqim-as yiles-nnes, yiles n imezwura (ljdud), yiles n tmurt zi mani tlul, yiles n temẓi-nnes.

Tamaziɣt tus-d nnit deg uqemmum-nnes, axminni lallaɣ n tmaziɣt-nnes yujer kulci. Ttuɣa nessen ḥenna aqqa-tt tettmetta ur das-iqqim walu, yemma tsekk-ayi ɣar ḥenna ḥuma ad ekkeɣ ijj n yimalass (simana) akid-s, ttuɣa ɣar-i 22 n isggʷsa deg wakud-nni. Wami i dayi ttuɣa lliɣ akid-s, ttuɣa ttariɣ awal i ur fehhmeɣ di tilifun inu ḥuma ad t-lemdeɣ. Arzaf-nni ɣar yemma tameqqrant isekna-yi illa d tamaziɣt-inu ur telli bu d mliḥ, ittbana-ayi-d ur ggiɣ bu tizemmar-inu ḥuma ad ssiwleɣ ktar s tmaziɣt.

Ḥenna Tamimunt temmut deg wayur n cutambir n usggʷas n 2021, zemmeɣ ixef-inu di tiɣuri n tmaziɣt deg ktuber 2021, zi senni, bdiɣ ad ɣareɣ s tmaziɣt, bdiɣ ad ariɣ s tmaziɣt. Ggiɣ manaya axmi ur ttuɣa xseɣ bu tmaziɣt ad tmett ak Ḥenna Tamimunt di tlwacunt inu. Xseɣ ad yeqqim ijjen zeg wayyawen-nnes ad yeqqim yessen i tmaziɣt.

Tamettant n ḥenna tejja-ayi ad dewleɣ d yejj n uterras d amaynu (jdid), ijj n utarras ibeddel xef mamec itwala ixef-nnes, mamec itwala tamagit-nnes. 

S uya, Fuad igga isem Amaziɣ Massin. 

Timaynutin

Fser-itt