Yura-t: Massin Amazigh
Amaziɣ d isem i iqedmen, nettsemma ixef-nneɣ zeg-s cḥal zeggʷami maca nettwala, cwayt cwayt, ijj n yinaw zeg waṭṭas n yewdan i iqqaren belli Amaziɣ d isem d amaynu i d-saqaren Yifransisen ḥma ad bḍan Imaziɣen x Waɛraben. Inaw-nni, nesli-t zeg uqemmun n waṭṭas n imezdaɣ i izedɣen Tmazɣa ẓwan ɣer Uruppa. Aṭṭas zeg-sen ittɣil-asen d Fransa i d-isaqaren isem Amaziɣ ḥma Imaziɣen ad ilin kunṭra i tiɛɛurba n Tmezɣa.
Qqaren manaya minzi kerhen Imaziɣen d amussu adelsan-nnsen. Ur xisen ca Imaziɣen ad ssiwilen x yixef-nnsen s yisem-nnsen. Xsen Imaziɣen ad ẓren ixef-nnsen ameknaw deg-neɣ ttwalan, s wawal nneḍni, xsen ad negg ixef-nneɣ d “Iberbariyen”.
Umi ttwalen Imaziɣen tteṭṭfen deg yisem-nnsen niɣ dakkʷalen ɣer yisem-nnsen – i kra n yigduden imaziɣen i ttuɣa ttun awal Amaziɣ ameknaw Iqbayliyen -, ur deg-sen ittɛejib ca manaya. Isem Amaziɣ yewta iẓewran-nnes deg umezruy i yuggʷjen maca nitnin xsen ad aneɣ- erren ijj n ugdud mbla isem i yilan nneɣ.
Zi melmi i yella isem Amaziɣ ?
Nessen belli imariten igrikiyen d ilatiniyen ssiwlen x teqbilin Timaziɣin i ttuɣa ɣer yella isem Amaziɣ. Ismawen-nni iwḍen-aneɣ-d maca s unṭaq agriki niɣ alatini. Aqqa-wem kra n yimedyaten :
- Maxyes ɣer Herḍuṭus
- Mazyes ɣer Hekṭayus
- Mazaces, Mazices, Mazikes, Mazax, Mazazaces ɣer imariten ilatiniyen inneḍni.
Ismawen-nni nufi-ten di marra timura n Tmazɣa, ameknaw Mawriṭanya Taṭanjiṭant (Ẓelmeḍ n Lmɣrib n yiḍa) d Mawriṭanya n Seyzar (Dzayer n yiḍa) d Afrika alatini (Tunes n yiḍa). Rni x-as, ismawen rwsen deg yisem Amaziɣ ameknaw mamek ten-nessen s yiles amaziɣ, minzi marra idsen ttemsagaren ak uẓwar n yisem amaziɣ : MZƔ. Igrekiyen d Ilatiniyen ttuɣa ur ssinen ca ad neṭqen asekkil “yaɣ”, s uya ggin deg umkan-nnes asekkil “yak” niɣ “yax” zeg ugemmay- nnsen.
Ben Xaldun, yenna deg udlis-nnes; Amezruy n Yimaziɣen, belli “imezwura n Yiberbariyen [Imaziɣen] ttuɣa ttsemman ixef-nnsen Maziɣ.”. S uya, deg wakud-nni, isem Amaziɣ ittwassen ula ɣer Waɛraben waxxa nitni ssexdamen ɣir awal Abarbari ḥma ad aneɣ-semman.
Ḥassan Al Wazzan, di tsatalt wis sḍis d mraw (16), yenna : “Igduden Imaziɣen ssawalen ijj n yiles, qqaran-as Amaziɣ, anamek-nnes d yiles n tafellas. Iɛraben, qqaran-as, yiles aberbari’. Ula deg wakud-a, nettaf, Brahim Aẓnag, amussnaw acelḥi i yuran x tɣwasiwin tisegdanin s tmaziɣt, ttuɣa issexdem awal Amaziɣ.
Deg ca n yizlan issiwel x usental n ufehhem n ddin i yigduden imaziɣen minzi imussnawen ssexdmen aṭṭas n wawal s teɛrabt, d manaya ur ittɛiwin ca igduden ad fehmen min qqaren, minzi i das-yenna s tentala tachelḥit :
iggut nit mad-t yad! inedmen mac idrus
mad-t ibiyenn bahra ad-t ifhm yan ijehlen
acku ar-gis smunn awal n tmaziɣt
d-wun taɛrabt lli ur fhimen imaziɣen
ar ittmenɛu lmɛna nnes f-yan ur ifehmen
ɣ imaziɣen ar ittidrus mad-gisen ifehmen
Azɣan i yegga Brahim Aẓnag issfekkar-ayi di min qqaren kra n yimeɣnasen imaziɣen n yiḍa, maca s umeḍran, minzi ur deg-sen ittɛijib ca ad ssxedmen aṭṭas n yiwalen imaynuten imaziɣen di tmaziɣt minzi ssiggʷejen Imaziɣen zeg ufehhem i ihewnen.
Tira n Brahim Aẓnag temmal-aneɣ belli Imaziɣen ttuɣa ssexdamen isem Amaziɣ ula di tira- nnsen s yiles-nnsen, s uya ur nzemmir ad nini aqqa isem-nni yus-d zi berra, niɣ neccin neksi-t zi midden. Iɣbalen amezray nnan imezdaɣen n Tmezɣa qqaren x yixef-nnsen Imaziɣen, rni x-as ɣer-neɣ ijj n dalil s tmaziɣt i ittwekkaden min nessen s tiṭṭawin n midden.
Amusnaw amaziɣ nneḍni, Muḥemmed Awzal n tsatalt n sat d mraw (17), ula d netta d Acelḥi, yetter, s yiles amaziɣ deg udlis-nnes “Ilel n yimeṭṭawen”, i Rebbi ad yuc i Yimaziɣen aman d lbaraka minzi yura s “lmazɣi”.
“Lmazɣi” d aɛerreb n wawal amaziɣ i ttuɣa ssexdamen imussnawen imaziɣen icelḥiyen ḥma ad inin tmaziɣt ula d nettat d tira i tzemmar ad tessiwel x usental asegdan. Imaziɣen-nni ttuɣa ugin ad inin “lluɣa al barbariya” ameknaw s teɛrabt, uca ixḍaren awal lmazɣi :
Rjiɣ lbari taɛla ad-iyi ig lmazɣi-ad
d lma-u! lbaraka i imaziɣen, ad-gisn ittegg
aggʷren ɣ-winn ɣ-ur illi, winn ɣ-ill izayd-asen-d
Nufa ula deg yiḍrisen n Wawzal amyag amaziɣ “zmiziɣ” i d-yusin zeg uẓwar amaziɣ MZƔ. Amyag-a ixes ad yini “err ijjt n tmeslayt d tamaziɣt”. Imedyaten-a ineggura sseknen-d belli amaziɣ d aẓwar MZƔ llan deg yiles amaziɣ zzat i ɣa yili uḥewwes n Urumi deg Ugafay n Tefriqt.
Ittilli amyag “mmuzeɣ” deg Waṭlas Anammas i ixsen ad yini ad yili d adaref[3]. Ufiɣ-t deg umawal tamaziɣt-tafransist n Ɛali Anammis, nettaf ula d amyag-nni ɣer Kal Tamajeq s umaɣnu nni “mujeɣ”.
Amyag aqdim nneḍni “tmuzeɣ” i illan di tmurt n Yiqbayliyen, nufi-t ɣer Imrabḍen n Yiwaḍiyen, yexs ad yini “ad iḥarr ixef-nness”. Imyagen-nni ɣar-sen inumak-nni minzi usin-d zeg wawal Amaziɣ i ixsen ad yini wenni i illan d adaref niɣ wenni i illan d aḥurri.
Adaref ittili d aḥurri minzi ula d yijj ur x-as iḥkem. Aẓwar MZƔ yuru-d aṭṭas n iwalen s tmaziɣt di tmurt n Tmazɣa. S uya, d tamentilt i immernin ḥma ad nini isem Amaziɣ ur illi d asnuflu afransis.
Di Arif ma nessen mamek ttuɣa semman imezwura ixef nnsen ?
Di Arif, ur ufiɣ iɣbalen iqdimen i ittwarin s tentala tarifit minzi ur llin. Maca, August Moulérias yenna deg udlis-nnes, Amurakuc ur nettwassen (1895), Ibeqquyen ttuɣa ɣar-sen ijjt n tsedlist mani nzemmer ad naf idlisen i yurin s tmaziɣt :
“Ttwaḍmnen-ayi belli idlisen s yiles amaziɣ, ɛad llan di kra n tsedlisin, qqaren Ayt Ibeqquyen ccaten iẓewran-nnsen deg Yirumiyen iqdimen.”
Idlisen-nni ur ɣer-neɣ iwiḍen ca. Waxxa amenni, ameknaw mamek ẓriɣ, zi lebda Imaziɣen n Arif, ttsemman ixef-nnsen : “d Imaziɣen”. Zemmreɣ ad iniɣ zzat i ussenti n uḥewwes n Yirumiyen di Arif, imezdaɣen n Arif ttuɣa ssexdamen isem Amaziɣ ugar zeg yisem Arifi ḥma ad sseknen ixef-nnsen di tiṭṭawin n yewdan. Auguste Mouliéras yenna Ibḍalsen qqaren i yixef-nnsen “Amaziɣ” i umyijjen d “Imaziɣen” i umwaṭṭas.
Mulay Muḥend yura di El Telegrama del Rif (1914) s tespanyut di temdint taspanuyt n Mlilt : “Iles n Yiberbariyen niɣ n Yichelḥiyen urun-d aṭṭas n tintalayin, wenni i zi jjiran-nneɣ ssawalen d tamaziɣt, awal iffeɣ-d zi mazige, d yisem n yijj n ugdud-aṣekkay[4] n yigduden n timura-ya”. Ur yenni ca tarifit ɣerma ad isemma yiles i issawalen di Arif, d manaya ɛawed issekan-aneɣ-d aẓwar MZƔ ittwassen s Yimaziɣen n Arif deg wakud-nni.
Rni x-as, ɣriɣ deg udlis n Amédée Renisio Tiɣuri x tintalayin timaziɣin n Ayt Iznassen, n Arif, n Iẓnagen n Srayr (1932), belli Irifiyen d Ayt Iznassen qqaren x yixef-nnsen “Maziɣ“, ɛawed, qqaren i yiles-nnsen “tamaziɣt“. Deg udlis n ufransis Émile Laoust Tantala amaziɣ n Arif (1927), lami iseqsa argaz n teqbilt n Igzennayen niɣ n Ayt Waryaɣel, min yeɛna netta, yerra x-as : “nekk d maziɣ”.
Ass-a, xmi nettseqsa ijj n umezdaɣ n Arif min yeɛna, ad ak-yini : “nekk d arifi” wala “nekk d maziɣ”. Sin n yiwalen-nni mluddren ger-asen di tmurt n Arif maca annemneḍ[5] n yisem-nneɣ d yijj n ufinumin i immsren zeg Umenɣi n Arif minzi amenɣi kunṭra i Yirumiyen ismun tiqbalin s adu ufus n yijj n Urifi, Mulay Muḥend, i twalat tamezwarut deg umezruy atrar[6] n Arif. Deg yizlan irifiyen x umenɣi-ya, nttaf ɣir awal Arifi :
Iḥramen irifiyen
Ewwetet x tmurt-nnwem
Aspannyu yus-d
Ad yawi recbub-nnwem
Awal-a nettaf ula deg yizlan n umenɣi n tsimant[7] n Lmeɣrib zi Fransa d Sbanya :
A arumi aɛeffan, ma izɣir-ak d aɣebbi ?
Ticti ar uzellif, mani ittili walli !
Aqqa wenni d Arifi, iccat ur ixeṭṭi
Imenɣan kunṭra i Yirumiyen issemɣer tamagit tanmnaḍt[8] n Yirifiyen minzi awal Arifi idwel ixdem ugar. Rni x-as, tasertit n uɛerreb i immsren di Lmeɣrib ttuɣa tsmenyaf timagiyin tinmnaḍin i Yimaziɣen wala tamagit tamaziɣt minzi nitenti ur heddedent ca tamagit taɛrabt anect n tmagit tamaziɣt. Waxxa amenni, Irifiyen qqimen ssexdamen awal Amaziɣ deg uɣennij nnsen am wenni n Ɛellal Cilah :
Neccin da zi lebda, ur d-nusi zi Lyaman.
Ur d-nekki Lḥabaca, d ixarriqen!
Ur d-neẓwi bu aman, d iceṭṭiḥen!
Ur d-neṭṭif ibriden n yijdi d yifiɣran
Ur d-nusi d imetlaɛ xef iɛurar n yileɣman
Neccin d ayt Umaziɣ di tmurt n Yimaziɣen
Nesli-t ula deg uɣennij n Muḥemmed Mabruk, qqaren-as “Tamurt n Yigzennayen” :
Sara wa y Amaziɣ, tamurt n Yigzennayen
Din Tala Tazeggʷaɣt i issgenfan ulawen
Am tettwalam, Imaziɣen qqimen ssexdamen isem Amazig zi zik ar ass-a, waxxa kra zeg-sen ttun isem-nni niɣ sudersen asexdem-nnes. Ad kemmleɣ s wawal n Ɛellal Cilah i neẓra s nnej : “Neccin d Ayt Umaziɣ di tmurt n Yimaziɣen”, ur ɣer-nneɣ min ɣa nerni x tidet-a : ur d-nusi ca zi Lyaman, awal Amaziɣ ur d-yusi zi Yifransisen, d awal nneɣ zi lebda, ad yeqqim i lebda.
Iɣbalen amassan :
Agrour, R. (2012). Contribution à l’étude d’un mot voyageur : Chleuh. Cahiers d’Études Africaines, (208), 767-811. https://shs.cairn.info/revue-etudes-et-documents-berberes-2016-1-page-243?lang=fr&tab=texte-integral
Al-Wazzan, Ḥ (Léon l’Africain). (1896). Description de l’Afrique : Tierce partie du monde. Édité par C. H. A. Schefer. Paris : E. Leroux. https://www.worldcat.org/oclc/848106956
Arcodia, G., F. Da Milano, F., Iannaccaro, G., & Zublena, P. (Éds.). (2013). Tilelli. Scritti in onore di Vermondo Brugnatelli. Cesena, Italie : Caissa Italia.
Chaker, S. (1986). Amazigh (le/un Berbère). Encyclopédie berbère, 4, 562-568. Peeters Publishers. https://doi.org/10.4000/encyclopedieberbere.2465
El Khattabi, A. (1914). La Lengua Bereber. El Telegrama del Rif. Melilla, Espagne. https://prensahistorica.mcu.es/es/catalogo_imagenes/grupo.do?path=2000653264
Elmedlaoui, M. (2016). La tradition ‘almazghi’ dans le Sous (Maroc) : caractéristiques linguistiques et fonctions socioculturelles du code. Études et Documents Berbères, (35-36), 243-262. https://shs.cairn.info/revue-etudes-et-documents-berberes-2016-1-page-243?lang=fr&tab=texte-integral
Khabbach, A. (2023). La poésie épique du Rif : mémoire historique et référence créative. Revue des Études Amazighes, 12, 111-136.
Khalafi, A. (2002). La poésie de résistance au Rif : 1893-1926. Tawiza. https://www.tawiza.org/article/la-poesie-de-resistance-au-rif-1893-1926
Laoust, E. (1927). Le dialecte berbère du Rif. Paris : Librairie Larose.
Mouliéras, A. (1895). Le Maroc inconnu : 21 ans d’explorations dans cette contrée mystérieuse, de 1873 à 1893. Première partie : Exploration du Rif (Maroc Septentrional). Paris : Librairie Coloniale et Africaine, Josse André.
Renisio, A. (1932). Étude sur les dialectes berbères des Beni Iznassen du Rif et des Senhaja de Srair : grammaire, textes et lexique. Paris : Leroux, Fonds de M. Cantineau.
[1] zɣen, azɣan : critiquer, critique
[2] ssided : prouver, vérifier
[3] adaref : noble, personne libre
[4] agdud-aṣekkay : peuple-fondateur
[5] anemmeḍ : régionalisation
[6] atrar : moderne
[7] tasimant : indépendance
[8] anemnaḍ, tanmnaḍt : régional(e)