27.1 C
Nador
Lexmis 25 Yulyu 2024

Amaswal : Muḥemmed Chacha ; Izlan n yiḍ-a di Arif merra mserwasen.

Chacha, maci ɣir d amedyaz niɣ d amari i yejjin aberru n tɛejjuja awern-as, maci ɣir d wenni i yexsen ad ireẓ ṭṭabu maḥend a dd-tggeɛɛed tfukt, maci d wenni iɣennjen, i yuran, i yurjan s tmunit n wegdud Arifi maḥend a dd-yass yijjen wass ad yaf mmekksent x-as ssnasel n tissumɣa d uḥewwes… Qbel i manaya d manayin, netta d bnadm, tekka x-as, issemɣer zeg yexf- nnes, isegged ixf-nnes, yemmut, yejja awern-as aṭṭas n limart i ɣa yeqqimen ddrent i lebda. Deg umsawal i yegga Sliman d Saɛid Belɣerbi aked Caca, yesskan ca n iɣeẓḍisa zeg uxarres n uterras-a, ca n tɣemriwin zi tudert-nnes. Amsawal-a ttuɣa ittwafser deg uɣemmis n Rrif Lmeɣribya, uṭṭun wiss 13, deg ussggʷas n 2009. Nettɛawad-as afsar awarn i umi t-netter i yneɣmasen i kid-s yeggin amsawal.

Amsawal-nneɣ deg wuṭṭun-a (Rrif lmeɣribya, uṭṭun 13, 2009) ad yekkes afrag x yijjen umari, « Muḥemmed Caca » i yellan zeg imezwura i yuran s yiles n Trifit. Zeg imeɣnas i iwardan  tudert i tɣuyyitin x tmukrisin n wegdud-nnes d umaḍal. Deg wallaɣ n useklan-a, tugel dinni yijjen teykit d umarret i di mxumblen yewdan, maḥend ad ddren.

Deg wawalen-nnes ijjen tidet terẓeg x yiles n yimal n Arif, maca deg-s ijjen unaruz yemɣar ɣer tfawin n tiwecca.

Muḥemmed Caca yerẓem ul-nnes ɣer iseqsan i yefsusen i xef dd-yerra s yijjen tutlayt i yernin tcuni d waẓẓri s yiles n Ayt Cebdan.

  • A dac-iniɣ ɣriɣ min turid, a x-ak sxerrqeɣ! Tawmat Caca, min turid d minxef ttuɣa tettarid ?

Necc a tawmat ttuɣa ttariɣ x yemnusen i izedɣen agdud d umaḍal amen yekmel. Mmaca lexxu ttɣimiɣ di Arif waha, minzi ufiɣ slemden-aneɣ a nesɣuyy x umaḍal amen yekmel, maca wer daneɣ-slemden ca a nesɣuyy x tesɣart-nneɣ. Neccin nesɣuyy x merra iwdan, maca wer x-aneɣ yesɣuyyu ula d ijjen. Da ttwaliɣ min ttɣastareɣ n tira x wenneḍni, a tent-ɣastaraɣ mayen dayi yudsen. Minzi ɣer-neɣ bezzaf minxef ɣa nesɣuyy. Arif merra d iɣuyyan, niɣ ad iniɣ Arif d iɣuyyan. Ttuɣa deg yijjen wakud hemmcen-aneɣ amen nekmel, tamurt d yewdan. Lexxu kksen ttehmic x tmurt, maca agdud yemmerni deg uhemmec.

Malla tekkred ad txemmemed, ad tafed sbeddeɣ aɣnas x umaḍal di tira waha, maca berra i manaya aqa-yi ɛad sɣuyyuɣ x bnadm deg umaḍal amen yekmel. Ddalil x manaya aqa-yi ɛuḍew (d amslad) ittnehzza aṭṭas di Amnesty International, xeddmeɣ bezzaf x Tefrikt n ẓelmeḍ, besseḥ sɣuyyuɣ ula x mayen yeqqimen deg umaḍal amen yekmel.

  • Mani nzemmer a naff min turid d idlisen ?

La mayen ṭebɛeɣ i yexf-inu wala i ḥedd nniḍen aqqa-ten ɣer-i di taddart. Ca ad yili ɛad ɣer Ḥussayn Akruḥ, ca ɣer “Roel Otten”, minzi yewqeɛ ẓẓeyyar x tsentut n “iẓuran” zi merra iɣeẓḍisa. Mayen itteqqsen cwayt, ula d imaziɣen i yessawalen x tdimuqraṭit d Tmezɣa, sahmen zi tredzit. Mayen i nnan imezwura: Ur cek-ineqq ɣir uma-c niɣ wi yellan nnec. Aɛrab d Lmexzen ur dayi-cqin, malla ur ggin ca, ur zmiren i ca.

  • Azwel nsen d melmi dd-ffɣen, a c-yeḥfeḍ?
  1. “Reẓẓ ṭṭabu a dd-teffeɣ tfukt”: Ungal ur deg-s bu ussggʷas
  2. “Ajḍiḍ wami ittwagg ccelwaw”, Tinfas d tiquḍaḍin 1998.
  3. “Cwayt zi tibbuhlya ɛad wer tiwiḍ” Izlan, 1999
  4. “Abrid ɣer yezlan” d tteḥlil n yelzan 2000.
  • Rexxu ma tettarid, ma tessawaled waha, ma tesḥessid ɣer ca?

Lexxu tteggeɣ-ten s tlata am lebda. Ɣir tizemmar n weḍbaɛ walu. Maca ad yili imal ad ssuffɣeɣ tnayen n yedlisen, amedyaz ittɣima d amedyaz waha, malla bnadm yeksi ca n wemnus ur izemmer a t-yedj wul-nnes ad iseggʷeḍ di lmunker ur ittegg walu. 

  • Mamec i txezzared ɣer tsekla ittwarin deg issgʷusa-ya imeggura ?

Ttwaliɣ belli min yettwarin, tira i ljumhur maci i tilawt (la réalité). Ternid x manaya inni i yettarin ur zemmren i lɛuzla, minzi lɛuzla malla ur ifhim bnadm i mayen yellan, ad yili a t-ineɣ. Da ixes ad yini belli yinni ittarin mkul idjen irezzu mani ɣa innuffer, itegg ɛawed merra tizemmar min ittari ad ittwaqbel, ittddakkʷal d aɛessas x yexf-nnes. Ittari zeg walli n wenneḍni, itteg leḥsab min ɣa qeblen d min ur qebblen. Am yezlan, ungal, tinfas tiktakten d umezgun. Amnus ameqqran ula d timesmunin i yeqqaren belli tteggent yidles, ttmenɣant kunṭra i yidles i yellan. Nettaf-itent ferrḍent ijjen ḍḍerb n yidles i ttwalan nitni ila d tesbeḥ. Netc ttariɣ min xseɣ, lexmi ttariɣ ttadfeɣ deg yexf-inu srusiɣ x tewriqt, ur dayi-yecqi la ljumhur, wala ḥedd nneḍni. Ttariɣ i yexf-inu, wen yexsen ca yini-t. Manis wa i dayi ɣa yinin min ttariɣ issbeḥ niɣ d aɛeffan madam bnadm ittkumasa zi ddat maci zi lmewḍuɛ? Necc ur ttariɣ ca i bnadm zi ṭṭerf, ttariɣ i drus n yewdan. Niɣ ad iniɣ ur ttariɣ ula i yijjen. Tanya ur ttrijiɣ a ɣer-i isell la d ijjen zi ṭṭerf, mayenzi tudert-nsen temsbḍa aṭṭas x tenni-inu.

Malla tesmuned izlan imariren amen kemlen a ten-tewced i ca n ḥedd  ɛemmers ur dasen-yesli, ad yili a das-ittɣil n yijjen waha. Mayenzi mserwasen aṭṭas. Ur deg-sen netiff bu tlelli i netaff deg yezlan iqdimen. Ttuɣa wer ssinen wami qqaren ṭṭabu ɛlaḥal. Manaya ɛad yella ɣer yinni i umi yettwaqqar imeɣnaj n farqeccɣel, maca imeɣnas lla, a dak-iniɣ belli linṭilaqa ttaqafiya tsahem aṭṭas ɣer mani iwwḍen yezlan lexxu.

Linṭilaqa ttaqafya ttuɣa tettirar ijjen ddawr sulṭawi, manawya nettwala-t ɣer ca n ḥedd ttuɣa wer yelli d azlawi, maca yura ijjen yezli bac inneḍni a t-ḍefren, ad arin am netta. Wenni ur ittarin am netta ittraḥ yiggʷej x-as, yettɛaraḍ-it ur t-itteḥsib ca d azlawi.

  • Mamec ttwalid tizemmar deg yeyyar n usegged n tira s Tmaziɣt di Arif?

Merra tizemmar i yettwaggen deg yeyyar n tmaziɣt d tisebḥanin. Amnus lexmi wer ittwagg walu. Tamaziɣt teggur ɣer zzat, tebda tetterra-dd ixf-nnes cwayt cwayt. Beddu d azgen n lxedmet, axerwiḍ ur t-ḥemmleɣ, lexmi ca n yejjen ad yelmed ijjen tnayen n yiwalen s tmaziɣt itterra ixef-nnes wer ssineɣ min yeɛna. Ittexs ad yili d aselmad s bessif, ittɣima ittɛawad ɣir i manayenni waha. Netta agdud lexxu itteḥwaja lxedmet, aɣrum d tlelli d lehna, a x-as temmeksi rrecwet d uɛeddi n lmexzen. Malla ca n yijjen ittegg ca n lḥajet ixess wer tt-iferreḍ ca x wenneḍnin. Ur yeqqir ca i wenneḍni min yettegg yiggʷej-it, mkul ijjen min ked yelha.

Wenni i yetteggen lxedmet-a, iɛeddel lmexzen kter zi min iɛeddel tɣawsa, minzi d lmexzen i itḥellalen ittḥerramen.

  • Mani yella umxumbel n tmaziɣt ma di tira niɣ di tɣuri niɣ di ca nneḍnit?

Amxumbel aqq-t di lmexzen i yugin imaziɣen  ad ɣren Tmaziɣt-nsen, d netta i yellan d amasay xef uselmed, a dac-iniɣ melli Arifi iqqar Tamaziɣt-nnes, Kumpyuter s Tmaziɣt, ɣir ad yelmed ad issemselqa isekkilen ad yadef ɣer Internet umi t-ixessa ad yelmed iles nneḍni bac ad iɣer. Walu qaɛ, malla ɛad, al ɣa yaweḍ brughet amenni, xemm cḥal iɣastar n wakud x walu, inni issegguren tamurt, ur ɛewwlen ad neɛmen belli tasertit-nsen amen tekmel tefcel, ur ɣer-sen ula d ijjen tsertit tiweḍ ɣer mani issufuɣen bnadm zi lkarita.

  • Ɣer-k ca n umaynu, niɣ tessersed leklaṭa?

Amaynu yella, mamec i dac-nniɣ qbel, amenɣi ur das-tbeɛɛideɣ, al ɣa mmteɣ niɣ ad ttwanɣeɣ niɣ ad ittwaseffa lḥal. Mamc ɣa ksiɣ ifassen ɣer ujenna, necc ur ttwiliɣ bu webrid i yessufuɣen, tamurt teggur ɣir ɣer tallest, iseggʷusa n uqerṭas ɛad llann niɣ ad iniɣ ttmernin.

Deg yijjen wakud ttuɣa ittɣil-yyi tamurt ad tbeddel, ksiɣ bandira n ubeddel, ur dayi-itteɛjib ḍeɣya ad ḥekmeɣ x ca n yijjen yeqqar ad ggeɣ.

Yan: malla ur ɣer-k bu ulebbuɛ deg uɛeddis, ur yelli minxef ɣa teggʷded, maca le Malheur simana n lbakur ḍeɣya tekka teɛdu.Ttuɣa d awal waha, ɛad iwdan ttwaḥebbasen, tteɛdib ɛad illa, ɛad timura ttwakrent, ɛad agla n midden ittegg day-s lmexzen mamc yexs, amcum issiwel, hejjmen x tewcunin s farbunitat n lɛesker, familya-inu ɛad i lexxu tettɛica issggʷusa n uqerṭas, assggʷas-a ttuɣa nɣin yemma, ttuɣa teqqim x yijjen weẓru bac ur das-xeddmen tamurt, ksin-tt s ṭṭraks bac ad ɛdun, nnan i familya-inu ɣir ad tesqarem niɣ ad kenni-negg di leḥbes amen tkemlem. Manay-u inna-t lqayed, rrayes n dda’ira d rrayes n lqarawyin d ccaf n jadarmya, akid-sen farbuintat d lɛesker u ttsawer llant.

  • Ssneɣ-cek ira d azehwani, mamec tettwalid aɣennij n Arif ass-a?

D azehwani wah, ini-t ɛawd-as, ur din min illan ḥsen zi zzhu. Zzhu ittejja bnadm iṭṭef deg yexf-nnes. Malla nedwel ɣer girra n umaḍal wis sin, netaff waxxa udayen tteddren deg iḥudaq maca amenni ttuɣa ɣer-sen lmusiqa tesfaja x wul. Manay-u aqq-t ɛad i lexxu ittwazemmem, zzhu ittic asitem i tudert.

Aɣennij Arifi dag-s wer dag-s, tteɛjiben-yyi ca n l’aswaṭ waha maci bezzaf, ɣer-sen iɣennijen d abbaḥen, ssawṭ, l’ilqa’, ala’da’, ittwajmeɛ dag-sen kulci, dinni ca debbhen waha, la aɣennij, la walu.

  • Tafulmanit (Autonomie) n Arif ma d tirja n wass, niɣ d tidet?

Uṭunumyya, ixess ad tili maci d tirja, Arif ittmeksi zeg-s, maca ur das-ittmewci walu, ur das-iddikkʷil walu, tarwa-nnes tteddren di lmizirya, lexxu ittewqiɛ-asen listiṭan ḥima ad ittwaɛerreb ad ittwasred.

Lmexzen itteḥsab Arif d ijjen yeyyar isbeḥ ɣir i listiɣlal d weqmaɛ, aṭṭas zeg yinni i ɣer-s dd-ittasen zi berra malla ur neqqir merra, ur t-ḥemmlen ur ḥemmlen jjurret-nnes. Melli ufin ur ittili qaɛ, Ayt bab-nnes d iɛeffanen (ma ɛemmru ḍḍrif ja men rrif) xemm manay-u min ixes ad yini.

Uṭunmi d tasɣart nneɣ, lmexzen itteggwed zzags, mayenzi ur dinni bu listiqrar zi tmurt, ternid xafs iɛurubeyyen i t ittwalan itcekkal xafsen idjen lxaṭar imɣer aṭṭas, alli nsen ur idzemmer ad t yeksi.

  • Awal deg wawalen

Qabu-yawa ixef n waman :

Qabuyawa d tanewwart tettaẓeɣ ur tettif wi tt-ɣa yesseswenn dag-s i yektacfeɣ ḍḍulm d wacar. Ktacfeɣ-tt d amezwaru deg yijjen mmi-s n ɛzizi ttuɣa-t d aserxinṭu n lemxaznyya di Leɛzib n Miḍar malla ɛeqqleɣ, ittca ddewla d wegdud, ttuɣa ittawi-dd Kamyun iɛemmer s zzit d waren i ttuɣa dd-issekka Umarikan i ypubriten, ternid xaf-s mayen ittekkes i yewdan: Iyaẓiḍen, timellalin, ssnaḍeq n lxuḍret uzid uzid, inni merra ittilin di ssuq ittekkesi-t i wi yellan-nnes.

Qabuyawa degs- i dayi-iwqeɛ listiḍam amezwaru aked lmexzen, deg-s i dayi-ddzen Jadarmyya mliḥ lexdenni sseɛdun-yyi i lmxaznyya bac ad yyi-seffan, ggin-yyi aɛmud n pilikulat n Westren awerni manayenni neḍren-yyi di texxamt.    

Arif

Arif a tawmat, d wenni d buḥbel d wenni d amezruy min texsed a deg-s t-tafed, taryazt d lallas,  Necc ɣer-i tnayen, Arif d Hulanda dag-sen i ttakiɣ aṭṭas s lwujud.

Hulanda

Hulanda i dayi-yeksin ifadden terra-yi-dd di tudert, melli maci d nettat ɣa yili melmi dayi-yetcin iktcawen, lemdeɣ dag-s umi qqaren tudert, lemdeɣ dag-s umi qqaren bnadm d min isekkʷa d umi qqaren lixtilaf.

Tilelli

Necc ttwaliɣ bla tilelli lmut ḥsen, ad nɣeɣ ixf-inu wala qqimeɣ d amedlul, tilelli d bnadm, bnadm d tilelli, ur izemmer ad yili ijjen bla wenneḍni, umi teḥla tudert malla bnadm ur ɣer-s tasɣart deg ixf-nnes, bla tilelli amedyaz ur izemmer ad ibdeɛ.

Tudert

Tudert tettiẓiḍ malla bnadm yiweḍ ad yili d netta, ur akid-s ittidef ḥedd deg uxarres-nnes ur iqebbel ssnasel d umesmir, ad yili d ilelli.

Ijjen umari zeg umaḍal

Dinni aṭṭas, maca a dac-iniɣ (Nietzsche), lfelsafa n umartu d umesmir, kkes amersmir err wenneḍni.

Ijjen umari zi Lmeɣrib

Ɛebdlkrim Lexṭṭibi, itteɛjib-ayi dag-s ttefkik i leḥwayej, u zeg imezwura ittwaḥsaben ca xef Imaziɣen yennan di ssebɛinat ixess Tmaziɣt ad tettwassɣer di tmziydawin.

 ijjen ussitem niɣ ictn tirja

Uṭunmya i Arif d lehna i wegdud, ur ittɣimi iseggʷed ɣer legnus nneḍni a ɣer-sen iḥreg

ijjen tawalt

Aṭṭas i ntsella qqaren belli Irifiyen ɛemmers ad ggen ca, ɛemmers ad munen, maca ur daneɣ-qqiren ca min ittwarajan zeg Irifeyyen ad ggen wala mayemmi/min xef ɣa munen, kullci s lweqt-nnes , aqa nttmuna nxes niɣ nkerh, waxxa lmexzen itteg marra tizemmar ḥima ur nttegg afus deg ufus amuni maci ittas-dd amenni waha, amuni ittegg-it lweḍɛ d lmasaliḥ.

Tamennawt:

D rraḥet zi bnadm aɛeffan.  

Msawalen akid-s:

Sliman d Saɛid Belɣerbi.

Timaynutin

Fser-itt