20.1 C
Nador
Lḥed 23 Yunyu 2024

Aɣennij amaziɣ n Arif: aremmus, tikli, anawen d tefraz (azgen amezgaru)

Yura-t: Sufyan Lhani

Tasezgurt:

Ur nettif, gi Tmaziɣt Tamirayt n Arif, ci n terzut niɣ ci n tɣuri d tamassant ig iksin aɣennij maknaw d asentel niɣ d tamukrist i ci n twuri d tamassant tsegged, qa mala nejja adlis n umerzu d unaẓuṛ utmalla Muḥemmed Caca ig iga adu n uzwel “Abrid ɣer yezran” (2000), d udlis n umerzu d unaẓuṛ Muḥemmed Inεisa ig iga adu n uzwel “Mimun Lwalid.. zi ddcar ɣar umaḍal” (2020), d mala nejja ci n terzutin i gin yimeḥḍaṛen, s Tmaziɣt n Arif, gi tesdawit n Wejda d tenn n Selwan, d wammasen n usmuteg n yiselmaden, s Tmaziɣt n Arif terwi ag Tmaziɣt n uwanek n Lmeɣrib, i war ittwafesren εad ḥuma ad ilin jar yifassen n yimerzuten i ten-itteḥdajjan assa, uxa ad ilin d tadesla manis dd ɣa agmen timukrisin n terzutin-nsen d tɣuriwin-nsen d temladasin-nsen.

Mala nejja εawed drus n yimagraden ig ittekken ttekken ttbanen-dd deg yeɣmisen d yisiten n Tmaziɣt am Ɛumaṛ Buduci (1999) d yenneɣni i ɣa nẓeṛ εad, kid-sen ijj usuɣel giɣ-t i umagrad n umeɣnaj Mimun Lwalid (2001), fesreɣ-t, s usekkil alatin, g usit n “Tifray” (31 kṭubeṛ 2022) d uɣmis n “Amaḍal Amaziɣ” (uṭṭun 265, bṛayeṛ 2023) s usekkil n Tfinaɣ, d mala nejja εawed imsawalen i tteggen yeɣmisen d yisiten s Tmaziɣt Tamirayt n Arif ag yimeɣnaj n Arif am yemsawalen ig ittegg uneɣmas arifi Xireddin Ljamεi ag yimeɣnaj irifiyen g uɣmis n Amaḍal Amaziɣ, nzemmer ad nini qa ur ɣur-neɣ bu ci n tɣuri d tamassant, x uɣennij, ɣar dixel n Tmaziɣt Tamirayt n Arif.

Tiɣuriwin timassanin timseggdin i war ɣur-neɣ illin assa s Tmaziɣt Tamirayt n Arif g usentel n uɣennej d uɣennij, ɣeṭṭlent imerzuten gi tmukrisin tinermusin – tinebridin – tusnisin ur ttenfekkint, ttmernint xaf-sen aseggʷas x wenneḍḍen, qqnent d amezgaru ɣar tefraz d tumanin d temsarin mix ɣa zemren ad xedmen d yiremmusen miz ɣa xedmen d tebridin timassanin iɣa ḍefṛen d wallalen miz ɣa rzun.

Imedyazen n Arrif.

Uxa waxxa ittban dd usentel ihwen s beṛṛa, maca qa xmi dag-s ittalleɣ umerzu ig ittarin s Tmaziɣt Tamirayt n Arif, qa ur ittif manis dasent ɣa ikk i tmukrisin i xaf-s dd ittemrusan melmi ma iswiẓẓeḍ ɣar ci n usentel, uxa ili yufa ixef-ines ismeḥ gi min das ɣa iṛẓen azellif, niɣ ad iqqim issawal gi terzut bla ma ad issen min dinn iqqar, uxa mala ɣur-s ci n yisem ɣar termit-a qqaε, aqa zemmreɣ ad t-semmiɣ: lazaɣ anermus i dd-innḍen i terzut tamaziɣt n Arif zi kul aɣezdis.

Rid d tamukrist n yimerzuten imaynuten, uhu! Yina ttxezzareɣ ɣur-sen s tiṭawin n “d wenni netta waha”, minzi ssneɣ mliḥ min illan! Tamukrist nettat, d amezgaru, d tamukrist n temsirt tamaziɣt gi tesdawit, ila illa ad nugur mliḥ s Tmaziɣt Tamirayt n Arif mli fafan yiselmaden-nneɣ ɣar uselmed s Tmaziɣt d tanermust, ag uẓeyyeṛ i yimeḥḍaṛen x tigi n terzutin s Tmaziɣt Tamirayt, ili nefren bezzaf n yisennanen zeg yebriden ig ittawin ɣar Tmaziɣt Tamirayt Tamassant.

Ula d iselmaden ig ijeṛṛben, zi ssinni, ad gen pulikup, i yimeḥḍaṛen-nsen, s Tmaziɣt n Arif, x tẓuṛi tamiwant d tsekla, ur njiḥen deg yirim-a n usersi n temsirt tamaziɣt d tamseggedt g uxezzer-ines anetlay – anermus, aqa xmi neqqar min uran yiselmaden-a s Tmaziɣt nettaka s yeḍṛiṣen n pulikup-nsen maknaw d asuɣel yuzzeɣ i min uran iεda s Teεrabt d Tefransist, ttenqetmaren kid-sen yimeḥḍaṛen-nsen ḥuma ad ten-fehmen, g uneggaru ur ttiwḍen gi lefhamet-nsen ɣar mani, s uyenni i dd-tteffɣen zi tesdawit bla ma ad ssnen min ila tteggen gi Tzuni n Tɣuriwin Timaziɣin! Ula d irmawen imuzziɣen i dd-ittadfen g uzɣan d tɣuri tamassant s usuɣel, ssefhamen-ten yiselmaden gi tmawin s tefransist, ur ten-ifhem umaziɣ n Arif gi Tmaziɣt, mani εad gi tefransist i war ittefhim uzgen ameqqran n Yirifiyen.

Ag usɣad n usatal akadimi Amaziɣ n Arif x tmewca n uremmus i uɣennij ɣar dixel n Trifit Tamirayt, d uḥdajji-nneɣ n wassa i yiremmusen Imaziɣen seggden gi twalit-nsen d uxezzer- nsen ɣar uɣennij amaziɣ n Arif, d uweḍḍer n yimerzuten imaziɣen deg yesnumal imawjaden i dd(ittekken s beṛṛa i Tmaziɣt, d uweddeṛ(nsen εawed deg yinagrawen ixerraṣen n tutlayin n beṛṛa, ttwaliɣ ad geɣ tizemmar g usersi n yijj umagrad i xseɣ ad jjeɣ maknaw d tadesla i min xaf-s dd ɣa yasen s Tmaziɣt Tamirayt n Arif, uxa ad yili umagrad-a maknaw d tigi n ufus g uẓerreq n tewwura x kra n tmukrisin tisniramin – tinermusin – tinebridin – tusnisin mindeg nnuɣen yegran imassanen ig ixeddmen x tẓuṛiwin n wawal s leɣben d ẓẓleḍ mindeg tella Tesniremt Tatrart n Tmaziɣt Tamirayt n Arif.

Asenti

Ɛlaḥal ittaweḍ uɣennij Amaziɣ n Arif ad yili weḥḥdes ig iḥewwsen iger n usaker d ufsar d unuqeṛ g Arif, uxa ad zemreɣ ad iniɣ qa ur illi ci n yiger anaẓuṛ, s umiwan d umiray, i ɣa imεanaden ag yiger-a n uɣennij ig ittijjan tazaɣart-ines kul tawala s umaynu d ubeddel i dag-s ittemsaren ag kul tumant tameɣnajt tettban-dd.

Tawuri-ya ig ittegg uɣennij s yict tazzla gi qqaε anawen-ines, teḥdajj zeg-neɣ ad ɣur-s nbedd gi Tmaziɣt Tamirayt n Arif ḥuma ad as-nessers anagraw amatay amassan mani ttnegrawent twuriwin timassanin d tinn tuzɣinin ig ittwaggen x uɣennij amaziɣ n Arif, ad nessen, s uya, mux xeddmen yiremmusen-ines d yixezziren-ines d termitin-ines d tefraz-ines d wallalen-ines…, uxa ag ubani n tmagit-ines tanicant ɣar yenn tt-id-ijjin i ɣa issenta umaynu d ubeddel n nican gi Tmaziɣt Tamirayt n Arif, aqa qqaε min nenna x yiger-a anaẓuṛ, gi tutlayin nneɣni, ittban-ay dd issiḥḥl-it uxeṛṛeṣ gi mux ɣa igg abrid ɣar usiwel s tutlayin-a x min illan gi tudert tazerfant tamaziɣt waha, maca ur daneɣ-itticc ci iremmusen d imaynuten gi Tmaziɣt Tamirayt n Arif; manaya ijja tikermin-as aṭṭaṣ n umsebḍi deg yermawen d yiremmusen miz xedmen, kul ijj man tasaɣult tanermust manis dd-ittagem ixezziren-ines d tmukrisin-ines d yisental-ines.

Ceɛṭuf, zeg imeɣnaj n Arrif

S uya zi min dd nenna amya i dd-ttekkent tmukrisin mix txeddem terzut-a, uxa ad yili umagrad-a maknaw d tamrarut x tmukrisin-a i xaf-neɣ dd-immersen zi termit n terzutin d tɣuriwin ig ittwaggen x uɣennij d tẓuṛi n Arif s tutlayin n beṛṛa d tzemmar-nsent i umersi g usatal amaziɣ s Tmaziɣt Tamirayt.

D amya i ɣa nini qa amagrad-a, ameqqran n tiddi, ad issiwel x uremmus n uɣennij, d tekli n uɣennij amaziɣ n Arif, d wanawen-ines, d tefraz timatayin n uɣennij d tefraz tiwesligin n wanawen n uɣennij.

Tarzut-a, niɣ amagrad-a, i giɣ, ɣur-s timentilin d tinimanin d tinneɣni d timesɣura:

<> Gi min iqqnen ɣar tmentilin tinimanin, ttkaleɣ x yict tefrekt d tameqqrant ddreɣ-tt ag yimeɣnaj d yezlawiyen d yimedyazen n Tmaziɣt n Arif, s uya iɣa iliɣ ssneɣ aṭṭaṣ n tmuffirin n yiger-a zi min day-εawden yimedyazen-a d yezlawiyen-a d yimeɣnaj-a, ttijjant-ay ad dd-adfeɣ s tnimant-inu gi ci n temsarin mindeg ḥeḍṛeɣ niɣ mix day-εawden yina mig cerkeɣ iger anaẓuṛ zi temẓi ar wassa [Ɛad ttemsagareɣ kid-sen gi Lḥusima d Arif d tmensiwin n tesdawiyin d tmesmunin, ttemsawaleɣ kid-sen x tmeẓẓyanin d tmeqqranin n uɣennij arifi, lemmdeɣ zeg-sen aṭṭaṣ n tmeslayin timeɣnajin tinaẓuṛin, ttessneɣ kid-sen aṭṭaṣ n tmuffirin n min tteggen d manis ttekken d mani tteffɣen d mux ttwalan timeslayin], tarmit-a i ddreɣ, i ẓṛiɣ, lebda ttxemmameɣ ad as-ariɣ ci n umezruy, gi Tmaziɣt Tamirayt n Arif, ḥuma atiɣ ad taf wi das ɣa ikemmlen tira zi kul aɣezdis i ttuɣ niɣ i war ẓṛiɣ, uxa d amya i bennant tɣemmriwin d yiseqfan x tdesliwin ttmernint ag kul amaynu d ubeddel.

Aseḥḍeṛ-a n tnimant ittas-dd, s uya, ḥuma ad yili d tadesla tamaziɣt mix ɣa sserseɣ axezzer-inu ɣar uremmus n uɣennij g usatal amaziɣ n Arif, d teɣri-inu i tekli n uɣennij amaziɣ n Arif zi tmensayt ɣar tmatrart. Ɛawed ttkaleɣ x yijj n warcif d aneɣmas maknaw d imsawalen giɣ-ten ag waṭṭaṣ n yimeɣnaj d yezlawiyen deg waṭṭaṣ n yeɣmisen am “Numidya Tadelsant” d “Aṣwaṭ Rrif”, d yisiten am “riftimes .com” d “bario-briro .com” ila illan-inu zi 2007 ar 2012, qbel ma ad ten-sbeddeɣ g useggʷas mig zemmeɣ gi tesdawit. Gi tefrekt-a qqaε, giɣ ci n 30 n yemsawalen ag yimedyazen d yimeɣnaj d yezlawiyen, xerrṣeɣ ad ten- fesreɣ gi ci n udlis ḥuma ad ilin g ufus n wi ɣa izemren ad ixdem x tferkiwin d yisatalen i ddren yimeɣnaj-a d yezlawiyen-a d yimedyazen-a d marra min iqqnen ɣar tudert-nsen d tekli-nsen tanaẓuṛt.

Imedyazen n Arrif

<> Timentilin timesɣura netnint qa d arezzu-inu deg yegran n tẓuṛi, d tussna i ɣur-i x yiger-a anaẓuṛ amaziɣ zeg yijj uɣezdis, d tzemmar i ɣur-i deg waṭṭas n yegran imassanen ig ixedmen x yelsawen d tutlayin n Tmaziɣt am tjerrumt d tesnawalt d tseknawalt d tesniremt d tesnamekt d teytimulujit…, zeg uɣezdis nneɣni. Ad ɣur-sent nernu uḍuf inu i umezruy n uɣennij arifi, s wenn amatrar d wenn amensay, d uttkal-inu x tegrayin mani ɣar uwḍeɣ deg yict tɣuri d tameqqrant giɣ-tt x yiẓewṛan n Ralla Buya deg yizerfan imensayen n urcal arifi [Temxelwaḍ-ay tɣuri gi teεrabt miz dag-s ssentiɣ zi 2013 ar wassa, giɣ tizemmar d timeqqranin ḥuma ad ddreɣ gi teεaabt miz ɣa zemreɣ ad kemleɣ tiɣuri-ya, maca qqimeɣ dag-s lebda d aberrani waxxa tesslemd-ay aṭṭas n tmuffirin n umaḍal, s uya iɣa xerrseɣ ad dd rreɣ tiɣuri-ya ɣar Tmaziɣt ḥuma ad zag-s terbeḥ Tmaziɣt amaynu d ubeddel gi min ittwassnen x Ralla Buya, uxa ad tili Tmaziɣt tettawi-dd amaynu d ubeddel deg yegran imassanen].

S uya i ɣa iqqim umagrad-a innurẓem x tnimant d tmesɣarut i ɣa iqqimen tticent-aneɣ tizemmar munent xeddment s snat idsent x tmewca n uremmus amsegged i uɣennij; aremmus miz ɣa nεawed tiɣri d tira i umezruy n uɣennij amaziɣ s dixel i usatal Arifi.
D amya i ɣa yili umagrad-a yusa-dd ad yerr x waṭṭaṣ n yiseqsan qqnen ɣar uɣennij Arifi, netnin d: min iεna uremmus n “uɣennij”? Min iεna umezruy n uɣennij? Min εnan wanawen n uɣennij arifi? Min εnant tefraz n uɣennij arifi?

Timaynutin

Fser-itt