“Abrid ɣer iẓewran” Ttuɣa-t d Motto n yij n wemasagar d ameqqran, ɛemmars wer yemsar uma-s di Arrif. Amsagar jer Dyaspura d Arrif, x Tussna, tẓuri, d Tmaziɣt. Abrid, netta, xmi ittawi ɣer ca n mani, ittili yeccur s tussna kṭer zi mani ittawi, niɣ mamek das-qqaren: “d abrid i yellan d iswi (lhadaf). (The route is the goal)
Amsagar-a nessen deg-s aṭṭas x kultura-nneɣ, neẓra deg-s aṭṭas n imukan i ttuɣa wer ten-nessin. S tmunet aked wayawya, d imussnawen d tmussnawin-nneɣ. Nesseɛda ussan mala ttuɣa wer deg-sen niwiḍ a naf iẓewran-nneɣ, maca niweḍ a ten-nades, neɣẓa x-asen, ncemm lefwaḥ n ucal mani ɣemyen, nuca tanettitt-nneɣ (identity) tettazzel deg iẓewran-nneɣ.
Abrid ɣer iẓewran, min yeɛna uxarres?
Abrid ɣer iẓewran d yij n uxarres yexs ad yessemsagar Imaziɣen (Irifiyen) itteddren di ddyaspura, aked yenni yellan di Arrif, inewjiwen msebḍan di lesnin, deg uxarres, min ḍefren d min dasen-itteɛjiben. Amsagar-a, yexleq ij n wazzerg n wemsefham d wawal, x tmaziɣt d imunas-nnes.
T*imecrak deg wepruji-ya, deg-sen azgen zi ddyaspura (Aliman, Biljik, Hulanda, Fransa d Spaniya), azgen zi Arrif. Msebḍan jer timɣarin d yergazen, jer iḥudriyyen d yenni imeɣren.
Abrid ɣer iẓewran yekka ɛecra n wussan, sseɛdan-ten t*imecrak jer Lḥusima d Nnaḍur. Ẓrin deg-s aṭṭas n imukan n umezruy d kultura, lemden deg-sen aṭṭas n tmeslayin d jjdid zeg wayawya, d tnewijiwin d inewjiwen min ked mselqan.
Amsagar-a, mmelqan dag-s iḥudriyen aked xarebbi n imariten, inaẓuren, imesnilsen d imrezzuten, mamec wwḍen ad ssnen zi ladas ca n iraqqen min ɣa yella lhimmet deg umezruy di ca n jjwayeh n Arrif.
Tewweḍ ttejriba-ya a ten-tejj ad adsen kṭer ukṭer ɣer kultura-nsen d yiles-nsen, ad fehmen anict teḥwaj Tarifiyt ad deg-s negg tizemmar ḥuma iles-a ad yeqqim yedder.
Wi x-as ibedden?
Abrid ɣer iẓewran yusa-dd d apruji umi cerkent xemsa n tmesmunin, d yij zeg yeprujiten i xef tettbedda Garabide mkul aseggʷas, maḥend ad ɛawnen di tgumi n tutlayin i yellan di lxaṭar. Apruji-ya, ssugurent tmesmunin Garabide, Plazara (Euskal Herria), Amazigh Akademie (Aliman), Abrid d tmesmunt Udlis Amaziɣ (Arrif).
Mamec ittadef umelqi-ya deg yiger n usenfar i tettegg Garabide n uswizi asniles aked tjemmujin tisnilsin Timaziɣin, mani yettwaḥsab d amelqi wis rebɛa i yettwaggen deg yiger-a aked Irifiyen di Arrif.
Aya, ittas-d zegga i yemsar wenni n 2019 di Ṭanja s uswizi aked tmesmunt n Masinisa, wis tnayen ittwaggen s zoom, d wis tlata yettwagg ɛawed s ubeddi aked tmesmunt n “Abrid” di Biyya, ḥaca amelqi-ya d wis rebɛa.
Bla ma a d-neydar ila ttuɣa yezwar i waṭṭas n Trifiyin d Irifiyen ruḥen ɣer Euskal Herria (tamurt n Ibaskuten) ḥuma ad ggen furmasyu-nsen din deg usedder n tutlayin, ad aymen zi ttejriba tameqqrant i ɣer-s ɣer Garabide deg yiger-a.
Ammu i yeɛdu
Ass 0: Qbel i ɣa nebda
Llilet d amezrarut, lami dd-xeccen, yemsar yij n wemsagar n wemlussen di Miramar, mani nemmunsu marra, x llɣa n tmusikt yecnan, s tnixt n artistat Aziz Benheddu, d Farid tuzzarin.
Ass 1 d 2: Min neɛna neccin?
Ass amezwaru n weprugram ttuɣa-t d ass n wumlussen d tirart, mani ttuɣa ixessa zeg-neɣ a neksi ij n wezgen lkartet, uca a nerzu x wezgen-nnes jer-aneɣ xmi ɣa naf azgen-nneɣ, akid-s neqqim, akid-s nemsawal, maḥend a nemlussen, a nqeddem ayawya i wayawya, mamek mkul tamesmunt zi tmesmunin ibedden x wemsagar-a, tenna min teɛna d min tettegg.
Awern-as, nessij x weprugram n ɛecra-nni n wussan i dd-yegguren, uca neṭṭef abrid aked lmuhendis Mohamed Chickh i daneɣ-ireẓmen tiṭṭawin x tmedint n Lemzemmet i yesnuffren aṭṭas n twafitin n umezruy n Arrif, x-as uca nekka-dd x tzeddiɣt n Mulay Muḥend deg wejdir.
Ass wiss tnayen, neẓra lxedmet i xef ttbeddant tmesmunin n Temɣarin di Biyya d imɛunnaj i ttafent zzat-sent, manayenni i xef tessiwel Zohra Koubia, nesseqsa-tt aṭṭas x webrid i teḍfer tmesmunt i di txeddem, d min x-as yekkin, al mani d ass-a.
Awarn-as, iqeddem-dd Salim Elkhadiri tamesmunt n umezgun i yellan deg Ayet Ḥdifa, i yeksin amnus n imeẓẓyanen, tteggen akid-sen amezgun d tẓuri.
Ɣer uɛecci yessiwel Mohand Tilmatine i yeḥḍern ula d netta zeg wass 0, yegga ij n tinawt x “webrid n usegmi n Trifit”.
Ass wiss 3 d wiss 4: Waxxa neẓwa aman!
Ass wiss tlata, awerni uriyyeq, neṭṭef abrid ɣer Waduz, ḥuma a nẓer tamezgida-nnes min ɣer yella ca n 700 n useggʷas, uca neɛda ɣer Bades, ḥuma a nbedd x min yeqqimen zi leḥyuḍ-nnes, a nẓer taẓrut-nni i yettwaṭṭfen ar lux ɛad jer ifassen n Ispunya.
Bades ila tella ɛawed d amkan n ufewwej d uɛummi di playa-nnes isebḥen, maca nufa-tt ḥala s wefraḍ, aya i daneɣ-yerẓin lxaḍer, maca isfaqq-aneɣ s lhimmet n tikulujit d uweqqar-nnes di Arrif.
S uɛecci-nnes neffurej deg udukumunṭir i di tirar Khadija Al Mourabit (Asafar n Xadija – Le voyage de khadija (2017)), yettɛawaden iyezzimen n wetlaɛ d iseqsan n tnettit, d mamec ijjen tḥudriyt tedwel-dd ɣer tmurt-nnes d wi illan nnes ad tessen iẓuran-nnes. Amelqi-ya ssersen deg-s iseqsan x Khadija i ttuɣa yellan zeg yewdan i yeggin fus-nsent ḥuma ad yeɛdu wemsagar-a d llemliḥ.
Deg wass wiss 4, neɛda ɣer lfusina tazeggʷaɣt i yebna Emilio Blanco de Izaga di Larbeɛ n Tewrirt, nessij x lebni-nnes yeknan, yessiwel-aneɣ Mohamed Chikh x Lebni-nnes, zi lxezrat n thendast, d cwayt n umezruy. Amen neẓra ijjen lebni-nniḍen di Bayenti yegga ameknaw aɣerrabu.
S uɛecci-nnes, yemsar ɛawed ijjen tegrawt n “workshop” min xef tbedd Milouda El Hankari. Ibda wegraw s ijjen tdinamit i yeqqnen ɣer usenhezzi. Anhezzi i dd-yusin awern-as ggin dag-s ijjen “tḥaryaḍt i walli” maḥend ad ittwerr x useqsi: Min zemmreɣ ad ggeɣ nec weḥdi niɣ di jjmaɛet ḥuma ad seddreɣ iles n tyemmat. Llilet tkemmel s yij n usemɣar i Mass Mohand Tilmatine, x tzemmar-nnes d ufus-nnes i yessiɣa lebda i marra wi yexsen lxir i Tmaziɣt.
Ass wiss 5: Abrid ɣer Nnaḍur
Senni neṭṭef Ssaḥili ɣer Nnaḍur, maca di lbal a nekk x yij n tneqqiḍt i ibeṭṭan Nnaḍur x Lḥusima, araq mani yemsar umseksi n Wenwal. Dinni yessiwel-aneɣ cwyat Chahid Andich x umenɣi n wenwal, d min yemsaren di lweqt-nni.
Abrid n Ssaḥili neṭṭef-it marra d taqessart d tḍeḥḥakt, x tiyyita n wallunen d yezlan n zik aked wayawya, wer nuci al mani nufa ixef-nneɣ di temdint n Nnaḍur.
Ass wiss 6 d 7: Abrid ɣer tgumi n Tmaziɣt!
Ass wiss 6 nuffu-dd di Playa n Teyzirt, mani nufa ijjen tcuni i yessuren aked tezdeg n waman d luluf n yejɣulen. Amkan-a ila wer yelli ḥa d amkan n ufewwej waha, maca nirar deg-s s kulci, uca wer x-awem nesxerriq malla nenna-awem aqqa d yessis n Uliman i irebḥen.
Aɛecci-nnes nemmelqa aked imeḥḍaren n Tmaziɣt issujaden Ddukṭura-nsen, ssiwlen-aneɣ x min xef xeddmen, d yemxumbal ittafen. Awern-as yuqeɛ ijjen wemsawal x temɛunnaj n tira. Deg-s nelmed cwayt mamek ɣa nari Tmaziɣt s usekkil alatini.
Ass wiss 7 nennewju ɣer ccarika n TAZIRI PROD mani nemsagar aked ca n inaẓuren, negga akid-sen ijjen wemsawal yessbeḥ qbala, nessiwel ula aked Muḥemmed Buzeggu, niweḍ a nessen zi ladas mamec yella lḥal n ufars asliẓri (Production Audiovisual).
Aɛecci-nnes, nesseɛdu-t aked Jon Sarasua i daneɣ-yessiwlen x mamec nzemmer a nesedder ca n yiles, ffyen-dd zeg-neɣ iseqsan, nrezzu a nefhem mamek ɣa neswiza di tgumi n Tmaziɣt n Arrif, a dd-nagem zi ttejriba n Tuskirt.
Ass wiss 8 d 9: kkiɣ x yemrabḍen sseqsan-ayi x uraji!
Wiss tmen-iyyam nruḥ a nẓer imukan iqdimen i yellan di Nnaḍur, Am nnuṭil mani ttuɣa ittawa Nilson Mandela, d mani ttuɣa ttnusen yemjahden Jic tteḥrir, taglizt n Nnaḍur. Bac a nessen cwayt x iraqqen i ɣer yella ijjen wemkan deg umezruy, imun akid-neɣ umrezzu Elyazid Driouch, iɛawed-aneɣ aṭṭas n tmeslayin ttuɣa wer tent-nessin mani neqqim nerzem aqemmum.
Awern-as nerzef ɣer Lqecla n Uzɣenɣan, zeg yij n jjiht nefreḥ lami nesla tḥajit-nnes, maca zi jjiht-nniḍen nxiyyeq aṭṭas lami x-as nemsafaḍ, minzi teggur ad tehdem, wi yessnen a zeg-s jjen ca n later ula wer yettɣimi ɣir wemkan-nnes.
Lami qaneɣ qaneɣ da deg Uzɣenɣan, labud a nẓur amḍel n Ccarif Muḥemmed Ameẓẓyan, dinni yessiwel-aneɣ cwayt Elyazid x imenɣan i yegga umɣar-a Arifi aked Urumi.
Amecli, nemmuclu deg uḥemmas n Lbustan deg Ayt Ciker. Zeg-s macca, zeg-s neccur tiṭṭawin s tcuni n Ayet Ciker, d tcuni n min din-yegru Lbustan d later aqdim n Arrif d umaḍal.
“Rrimet x tma n martcika” zeg-s i negga tameddit n sini, neffurej deg Ufilem-a n Aksel Rifman jmiɛ.
Ass wiss 9, ass aneggar n weprugram, neẓra tilwiḥin n artistat Isfeḍ Ḥafiḍ, Ɛabdelɛali Busettati d Najim Bellɣerbi, ssiwlen-aneɣ cwayt x tzemmar-nsen di iger n tẓuri s pintura, ɛawden-aneɣ x taycitin i ten-ittejjan ad resmen min ressmen, d yeklusay n pintura i ssexdamen.
S uɛecci-nnes, nemmelqa aked imariten n Tmaziɣt, zzeg-sen Ḥalim Lmadani, Saɛid Belɣerbi d Musṭafa Qaḍawi. Ssilwen-aneɣ x tira-nsen, nesseqsa-ten x tɛenkrifin i ttafen di tira, cerken akid-neɣ lxezrat-nsen ɣer yimal n Tira s Tmaziɣt.
Tameddit negga ij n tḍewwirt, neqqim deg-s aked wayawya, nessiwel mkul yij mkul yijt x mamek yesseɛdu ussan-a n webrid ɣer iẓuran, nerra deg-s x tlata n iseqsan i daneɣ tegga Samira Belyouaou:
“Lami i dd-tusid a kid-neɣ teḥḍerd, min dd-tiwyed deg weqrab? min da ɣa tejjed? min ssa ɣa teksid?”
Ass wiss 10: nemsafaḍ
Uca nemsafad, ass wiss 10 d ass aneggaru aked wayawya, nreyyeq deg-s jmiɛ, uca senni neṭṭef abrid ɣer manis dd-nusa, ca yedwel ɣer Biyya d Driwec s taksiyat, ca ɣer Dyaspura s ṭiyyarat. D tidett, aseqsi n Samira mkul ḥedd mamek x-as yerra, maca ij n lḥajet neksi-tt akid-neɣ marra deg weqrab-nneɣ, tidukla d jjdid, imeddukal d tmeddukal d jjdid di mkul amkan deg umaḍal. S usitem ad iɛawed wemsagar-a, mayemmi lla.
Ifuṭuten deg wartikel-a, yegga-ten @za3ma.studios, derkreativnomade, d yewdan i cerken deg umsagar-a.